Katalog

nı değeı dc dcğıldır Orneğın duşuncele ıındcn buyuk olçude etkılendığı Yusuf Akçura ıle ılgılı şu so/ler bugunde ıkı sayra bır metın ya/ıp, altına bır yığm dıp not duşıırup olay aktaı macılıktan kurtu lamayan, ya/dıklaı ı mttınlcrtk hep baş kalaı ı olup bır turlu ktndıleı ı olamayan bılım ınsanlarımı/ (') ıçınde geçerlı de gıl mıelır'1" Yusur Bcy ıçın, ılım, Avru p«ı kıtaplarından bııtakım malumat su ıetıyk ukalalık, allamelık, ıddıa etmek yahut da çalakalem pa/ara kıtap yetıştır mek değn, muayyen bır usul ık duşunı ıek ya7ilı bıı sısttm vueuda getıımek yenı bır şcy anlamak ve bıı şcy anlatmak tır (s 123) Goıulduğu gıbı Bırgttı ta ııhı tum çagdaş tarıhçıkıın yaptığı gıbı anlatmaktan çok bıı anlama çabasının ııııınu olaıak yommlamaktadır Değişmedlk ve hatasızlık Bırgen ın Osmanlı devlet sıstemı u/e rıne Meslek te yavımlanan değışık maka kleıınık geıçekleştııdığı tı/k 1,0nun Sa sanı Romavı Bı/ansımpaıatoıluklaıın da goıdugumuz kl.ısık ımparalorluk mo delının bır elevanıı oklugu şcklmdckı ıkı şunııluıdır tbn 1 I laldıın undongusıl taııh anlayışmı Osmanlı Imparatoılugu ıı/eı ınık yoıumlayan Bırgen, buıada da buyuk bır ıı/ak goııışlulııkk doğru les bıtlı r yapmaktadıı Zııa Osmanlı lmpa tatoılııgu nda tımılııskı Yunan lılo/or laımdan Platon a kadaı gıden mukem mıllığı ve degışme/lıgı ongoıen ıkvlet yapılanması temıl alınmıştıı Bu yapının ana hallan ıse lıakım 1 mutlak bır hu kunıdaı rakıp ıktıdar olanaklarını onle mck uzırı bır kolı yonetıcıler corpusu (Osmanlı da dıvşııme), ıdeoloıık çcrçe ve olarak dmsel kuıum ve nıhayet res puplna (yanı bır bakıma sıyaset) dışı tu tulan doğrudan uıetıeıleı ' "*dcn oluş maktaydı Boylesınc bıı sıstem Platon'eu modelın adeta mııkımmıl bıı ııygula ması olmaktadır ( unkıı Pluon'un mo dılı ık dığışme/lık vc hatasi7İık on ka bulıınc goıc oluşmuştu vc Osmanlı mo dılı ık monıst vı mukemmel yapısı ıle değışmeyı sıstemın dışında bıraKinak taydı Muhıttın Bııgm'ın bu olguyu ta mamlayan duşunıekııne ıloncıek olur sak ona gore " Kapıkulu, uç unsuıdan murekkıptıı Dıvan oıdu,ulema Bu uç unsıırun Tanzımattan evvelkı ısımkıı scyfıyc', ılmıye , 'kalemıyc' ıdı Tan/ı mattan sonra bunlaıın ıesmı dılde ıstı lahları daşoyk oldıı Cıhct ımulkıyc,cı hct 1 askerıye, ııhıt 1 ılmıye Bu uç ıın suı 'saray'da toplanır Tabır 1 aharla bu uç unsurdan terekkupeden sınıl bıı bıı lcııyle sarayıla bıtkşirleı, orada ıttıhat ve ımtı/ae (uyuşma) ederkr Sarayın sı yası bıı ıoluvarelır Bu rol uç unsurutcv nıt onlaraıasmda tesanııtu (dayamşma >ı) temın eylımık vc bu suıetlc hem sa 1 ayın onlaı vasıtasıyla, hem dc onların sa ray saycsındı, genış halk kıtlesı u/eıın dc ıstcdıklcrı gıbı muştcrck vc mutesa nıt bıı hâkımıyet tesıs eylemclcrını mum kun kılmaktan ıbarettır " (s 124) Kuşkusu/ bu tanıtım yazısının sınırla rı ıçınde Muhıttın Bıren'ın tum duşun celcrının bır ekğerlendırmesını burada ele alma gıbı bır nryetımız yok Zekı An kan bunu zaten yukarıda da belırttığımız gıbı buyuk bır tıtı/lıkle kıtabın ıkınıı bo lumunde gerçekleştırmış Arıkan'ın oğ renıısıolduöumuzyıllarımı/datanıkol duğumuz tukenmek bılmeyen enerjısı vc y j ^ ^ a a/mı Turk duşun dunyasının bu onemlı ama unutulan ısmını yenıden guncclleştınrken, tanhımızı ve cumhu rıyctımı/ı doğru anlamak ısteyenlere onemlı ıpuçları sunuyor • * Zeki Arıkan, Tarıhımız ve Cumhun yet Muhıttın Bırgen (1885 1951), Tarıh Vakfı Yurt Yayınları tstanbul, 1997,258 s ** Mcrbin Unıversıtesı, Fen Edebıyat I akultcsı Iarıh Bolumu Oğretım Uycsı v * * M Alı Kıhçbay, Dogunun Devle tı, Batının Cumhurıyetı, Ank 1992, s 55 CUMHURIYET KİTAP SAYI 386 Yansıma Yayınları tarafından basılan Gamze Kona'nın Batı'da Aydınlanma Doğu'da Batılıla^ma adlı arastırması, bır yandan kavramların netfestırilerek yerlcrinc konulmasinı sağlayan, diğer taraftan da 18. yüzyılın son çeyreğınden ıtıbarcn üsmanlı toplumunda başlayıp değı^ık boyutlarda vc artan karşıtlıklara rağmen gunumuzdc de devam eden çağdaşla^ma çabalarını karşılasjtırmalı ytmtcmlc ırdclcmektc Doç Dr. SELİM TARLAN Batı'da aydınlanma, DoHU'da bafhlasma mc gırışımlcrınc dcğınılmckte du Bu arada tumu^lc Batı va oykunme olaıak III Sclım ve II Mahmııt /amanında başlatı lan çabalaıdan Ian/ımat vc Is lahat feımanlaıından VL bu lcr manların Batı dakı lasvonal hu kuka gcçıs çabalaıı ıle kıyaslan dığında ne dcnlı hahf kaldığın dan, sıvası kımlıkkrı ık Kema lıst rtrormıstlerı etkıleyen |on Iuık Devıımı ndcn bahsedıl mcktcdır ( umhunvtt oncesı Batılılaşma gırışımkn kapsa mında en çaıpııı olanı ıse, Os manlı nın gertek anlamda ıe formasyonu gtrçtkleştıtc mcmc sebeplerının taıtışılması lartış ma kapsamında Osmanlı da egemen unsur olan dıne, bıt turlu atılıma gcçmcyerck, ardıl kalmayı ycğleycn topluma ve bıreylere Osmanh'nın domı nant devlet yapısına, nc yazık kı Webcr'ın tc/ını haklı çıkararak burjuvalaşamayan vc kapıtalıst olamayan devlet gudumfu ek(i nomıyc ve gcrçckustu ıdcalleıı nedenıylc hata yapan Osmanlı avdınlarına yonclık cleştırılcrt yer vcrılmiştır Yıne II Bolum de yer alan Cumhurıyet Donemı Sckulcı leşme Cıirışımlerı kapsamında ıse Cumhurıyet Turkıyesı'nın oluşu munu ha/ırlayan sıyasal, toplumsal ve hukukı reformlardan bahsedılmektc, CHP'nın tek partı ıktıdarı olumlu vc olumsuz yonlerıyle bırlıkte verılmekte, çok partılı doncmc de yıne tum hatalı ve de yaraılı çabaları ıle değınılmckte dır Araştırmayı çarpıcı kılan unsurlar dan bırısını ıse "Cumhurıyet Turkıyc sı'nın ve Laıklık llkesının Kaışılayama dıklan" adlı alt başlık altında Kemalıst Devrım'ın gayet yansı/ bıçımde tum olumlu ve de olumsuz yonlerı ıle de ğerlendırılmesı oluşturmaktadır 'jam pıyon Ataturkçulenn ıddıa ettıklerın den farklı olarak Kcmalısi Devrım'ın ve laık T urkıye'nın, Musluman çoğun luğun bazı gereksınımlerıne eevap ve remedığıne, Batı kokenlı bır di7i uygu lamaları sonuçsu? bıraktığına değınen bu bolum, ınanca ve ınanta uygun ya şam bıçımıne ılışkın ba/ı tespıtlerı goz onune serpmektedır Sonuç nıtelığındekı son bolumde ıfa de edılenler ıse araştırmayı okunmaya değer kılan gorunumde Batı Aydınlan ması ıle Osmanlı Turk modernleşmesı nın farklarını vererck karşılaştırmalı bıçımde ele alan bu bolum, geçmışte Osmanh'nın gunumuzdc ıse Cumhun yet Turkıyesı nın çabalarının arzu edı len duzeyı yakalayamayarak neden ve rımsı/ kaldığını ırdeleyerek ortaya koy maktadır Gunumuzun fırtınalı ortamında geç mışte Batı'da ve bızde yaşanmış sıyasal ve toplumsal deneyımlerı bır ke? daha gozden geçırmenın, nerede hata yapıl dığının Delırlcnmesı amatına yararlı olacağını duşunenlere, fazla akademık olmayan, hoş bır araştırma • Batı'da Aydınlanma Doğu'da Batılılaşma / Cıamze Gungormuş Kona /Yan stma Yayınları / 150 s SAYFA 13 Gamze Güngörmüş Kona'dan bir tez çalışması T oplumsal hoşnutsuzlugun mo dcrn, çagda^, laık sckuler, Is lam Muslııman gıbı kavtamlar çcvrcsındt yogunlastıgı vc bu kavram ların u/antısı olan ıdcolo]ik tylenı ya da soylemlcr gıclcrck keskmlesıp sıya sal / toplumsal ç,atı^malaıın olustuı cluğu fırtınalı bır doncmclcyı/ I ıkrı alanda kcndısı ık bııc bır hcsapla^ma ya gırmcnın sorumluluğu vc valnı/lıgı nı taşı>amayacak kadar urkek ba/ı ay dınlaıımı/ buna karşın bır kavramın ya da bu kavramı sloganlaijtııan sıvıl toplunı oıgutkıının arkasına sıfiınarak catısmaları daha da koıuklevcnılıvoı lar Osmanlı doncmındc 18 yu/vılm son (,eyıcgınden ıtıbarcn Batı'ya ov kunmc tclası ık belıren dınc sığınma Batılılaşma adına dını pıoran olandan u/aklastırma Musluman ıttıhadı Batı bc7iıgânhğı dını gucjtndııme laıkki; mc, Islam toplumu yaıatma stkukr toplum okıstuıma \c gt Iı.nckçılık, modcrnlık turundcn bııbııınc karşıt du^uncc ve evkmlcr gunumu/e degfh uzanmış, tam anlamı ıle bır Muslu man laık geknck(,ı modern Islamcı sekıılcr çatı^masına donu^mustur Ar dına sığmılan kavramların belırsı/lıgı nedenı ık ıdcolojik alanda ı,oğu ke? yanılgıya duşcn kıtleler adeta bırbıık ııne uı% bıler halc gclmıştır !jubat ayı ıçınde Yansıma Yayınları tarafından basılan Gam/e Kana'nın Batı'da Aydınlanma Doğu'da Batılıla!} ma adlı arastırması, bır yandan kav ramların netlc^tırılerek yerlerıne ko nulmasını sağlayan, dığer taraftan da 18 yu7yılın son çeyreğınden ıtıbaren Osmanlı toplumunda başlayıp değışık boyutlarda ve artan karşıtlıklara rağ men gunumu/de dc devam eden çağ daşlaşma çabalarını karşılaştırmalı yontemle ırdelcmektedır Kıtabın gırış bolumunde modern leşmc, sekıılerleşme, sekuları/m ve Ia kılık iaısı/m kavramları kesın cızgıler le tanımlanmaktadır Bu tanımlamalar bırbırıne çok yakın kavramlar arasın dakı ınce sınırları belırlerkcn, araştır manın sonrakı bolumlerınde yer alan Osmanlı Batı, Cumhurıyet Furkıycsı Batı doğrultusundakı karşılaştırmalı tarıhsel perspcktıfın rahat bır bıçımde anlaşıJmasına yardımcı olmaktadır Batı'da Çağdaşlaşmanın Farıhsel ve Kulturel Arka Planı adını taşıyan I Bolum'de, Batı çağdaşlaşması, orta çağdan ıtıbaren ele alınarak Batı'da çağdaşlaşma çabasının son durağı ola rak kabul goren 18 yu/yıldakı Aydın lanma Çağı'na dek araştırılmaktadır Kronolojık sıra ıle venlen Batı çağdaş Iaşmasına aıt bır oncekı bır sonrakı olayın nedenı, bır sonrası ıse bır once kı olayın sonucu nıtelığındekı gelışme lerın aktarımında bılınen tarıhı bır kez daha yazmak yerıne, olaylar arasında Relormlar karşılaştnma yapı laralc tarıhsel analız yontemı kulla H\rıı ıı vş\ı\ nılmıştır 12 yuz yıldan 18 yu/yılın sonuna dek Batı çağdaşlasmasına ılışkın gelışmeler vcrılırken, altı vuzyıl ıçınde cere yan eden bellı başlı tarıhsel olgulara kısa ve oz olarak değınme gereksınımı dc duyulmuştur I Bolum'de yer alan bu tarıhsel dı/ı ıcındc en dıkkat çekıcı olanı ıse, 1789 Devrımı'nın destansı ve abartılı hava sından arındırılarak yalın ve de objek tıf bıçımdt, Iotquevılle e gore yorum lanmış olmasıdıı 11 \11 l> \ A\I>INI ANMA Ortaçağın oylc kabulknıldığı vc du şunulduğu gıbı yo/ bır çag olmadığına değınen, 16 yuzyılda yaşanan Refor masyon Harekctı'nden bahsederken kapıtalızm, burjuva/ı, mutlak monar şık sıstem, humanızma, Ronesans, Pro testanhk ve Weber gıbı ısım ve kavramları zorunlu olarak açıklayan, 18 yuzyıl Aydınlanma Çağı'nı anlatabılmek ıçın 17 yu/yılda oncul nıtelığın dekı bılımsel ve felsefı gelışmelcrı, tn gılız Burjuva Devrımı'nı, Protestanlığın yarattığı dınsel bunalımı ıfade eden, 18 yuzyıl kapsamında Fransız Devrımı'nı ve Amerıkan Bağımsızlık Bıldırısı'nı ıse farklı bıçımde yorumla yan I Bolum, Batı'nın çağdaşlaşma uğ raşında hangı aşamalardan geçtığını açık bır bıçımde gostermektedır Olayların alışılmış tarıh yazımında olduğu gıbı kronolojık anlatımla değıl de, nedenlerı, oluşumu ve sonuçları ıtı barıyla ve karşılaştırmalı bıçımde ele alındığı 11 Bolum de, Cumhurıyet on tesı ve sonrası Batılılaşma, sekulerleş Aydınlanma Çağı