Katalog

Yapı Kredi Yayınları'nın özenle basıma hazırladığı Evliya Çclebi'nin Scyahatnamc'sinin 1. Cildinin yayımlanması bu alanda uzun zamandır duyulan önemli bir boşluğu dolduracaktır sanırız. TURGAY NAR vliya Çelcbı Bin Derviş Muhammet Zıllî'nm Scyahatnâmcsi'nin Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazması'nın transkripsiyonudizini, Yapı Kredi Yavınlan arasında yayımlandı. Şairliğinin yanı sıra öneınli bir edebiyat tarihçisi de olan Orhan Şaik Gökyay'ın (19021994) hazırladığı vc hayattayken yayımlanamamış olan bu çalışma, biiyük bir cmeğin, titiz bir çalışmanın sonucu okura vc araştırmacılara ulaşmış oluyor. Bir 17. yy. gezgini olan Evliya (Çclcbi'nin Seyahatnâme'si, aynı zamanda Dede Korkut llikâyeleri üzerine de çahşmış olan ()rhan Şaik Gökyay'ın çalışnıaları içindc bclki de cn önemlisidir diyebilirız. Neredeyse bir ömrü kapsayan bu çalışma yalnızca bir transkripsiyon işlemi olarak bırakılmamış, ayrıca bclli bir yöntem içindc "sözliik" vc "dizin" de oluşturulmuş. Seyahatnâmc, olağanüstü bir tarihscl matcryal oluşturmakla birliktc, yazarına ilişkin dc cn önemli bclki de tck kaynak durunıundadır. 13.15. yüzyıllan Eski Anadolıı Türkçesi ile 18. yüzyıl arasını kapsayan Orta Osmanlıca'ya ilişkin bir dil bclgcsi olması da Seyahatnâme'nin cn önemli özelliğini oluşturmaktadır... Bu kitaba temcl alınan Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü 304 numaralı yazma konusundaki tanımlama, kıtabın "Sunuş"unda I. Gündağ Kayaoğlu taralından yapılmış: "23.5x34.5 ebadında, birinci ve ikinci ciltler bir arada ciltlenmiştir. Cildi koyu fes renginde meşin cilt olup şemseli, mıklepli vc üzeri açrk yeşil renkte atlasla kaplanmıştır. Fakat bu atlas kap çok yıpranmış bir durumdadır. Nüsnanın kâğıdı beyaz, kalın ve iyi bir cinsden olan âbadî kâğıdıdır. Yazısı rık'a ile nesih arasında karışık olup okıınması güçtiir. Satırların tertip ve tanzimi oldukça karışık bulunup satır aralanndan sahife kenarlarına doğru çizgiler çekilmiş ve bunların yanına bclki de istinsah esnasında unutulan ibareler sonradan haşiye gibi ilave olunmuştur. Bu ibareler diğer yazmalarda metin içinde yazılıdır. Bu Bağdat Köşkü niishasının sahifeleri ortalama 36 satırdan ibaret olup birinci cildin toplamı 217 varaktır. Niishanın istinsah tarihi ve müstensihi yakında hiçbir kayıt mevcut değildir." Bu kc% Orhan Şazk Gökyay'ın çevirisiyle yayımlanmaya başlandı namesı E şılaştmp tanı transkripsiyonu olu^turmıışlar. Kıtabın ha/.ırtanmasınıla akadcmik çalıştnalardan da önemli ölcüdc yararlanılmış.. Kitabın dizin bölümünü Yüccl Dağlı, lstanbul Univcrsitesı'ndc yüksck li.sans te/i olarak hazıılamıs, ay rıca metnin dil sorunlarını a^maua da gcnc iki akadcmik çalıijnıadan yararlanılmış. Bunlar lstanbul Ünivcrsite si'nde doktora tczi olarak hazırlanan, Musa l)uman'ın Mvliya Çelebı Scyahat nâmesi'ne Cîöre 17. Yüzyılda Ses Değişmclcri ve llayati Develi'nin livliya Çılebi Scyahatnamcsi'nc (jörc 17. Yüzyıl Osmanlı Türkcesi'nde Ses Benzcşmclcri vc Uyumlar adlı çalışmalarYdpıtın dı/in bolumiinde yer vc kışı adlarının yanı sıra, kanunlar, nı/amnamclcr, rütbeler, kurumlar, mcslekler, kitanlar, bitkiler, mcydanlar, camıler, mcdrcsclcr gibi neredeyse Seyahatnâme'nin tüm buna benzer, aynmlasjtırılması gcrckli unsıırları son dcrecc ayrıntılı biçimde, titiz bir çahşmayla sunulmuş... Evliya Çelebi'ye ilişkin bilgiler, ancak Seyahatname'den cldc cdilcn bilgilcrc dayanmaktadır. Scyahatnâme'sinden öğrcnildiğine görc Evliya Çelebi, 25 Mart 1611'de (10 Muharrem 1020) lstanbul'da doğmuş... Olümü de 1682, lstanbul oldıığu tahmin ediliyor... Seyahatnamc'dcki şiirlerinde Evliya mah lasını kullandığı görülür... Evliya Efendi olarak da geçer... Babası, sarayda scr zergerân olan Derviş Mchmct Zıl lî'ydi (Derviş Mchmcd Ağa yı Zıllî, Derviş Mchmct Ağa)... (ierçekliği üzcrinde kuşkular olmakla birliktc, Evliya Çelebi, soyunu Ahmet Yesevi'ye dayandııır. Evliya Çelcbi'nin bunu, Ahmet Yesevi'ye duyulan bir yüccltmc gclcncğinin ctkisiyle yazdığı sanılmaktadır. Evliya Çelebi'nin uedesi Kütahya'dan gelip tstanbul'a ycrlcşmiş olan Kara Ahmet, oldukça da varlıklı biridir. Annesi ise Abaza olup Derviş Mchmcd Zıllîyle evlcndirildikten sonra Evliya Çelebi'ye ilişkin bilgiler Sö/iı cdilcn bu kaynak metin, birçok araştırmacı taraiından "müellif nüshası" olarak kabul cdilmcklc bir liktc, Oıhan Saık Gökyay'ın bu konıı da ciddi kuşkıılarmın bulunduğunu gene sunuş yazısından öğrcniyoruz. Buna karşın gerektiğindc araştırmacı ların kolayca ıılaşabileceği göz önünde tutulaıak Oıhan Şaik Gökyay tarafından esas niisha olarak değerlendirilmiştir. Kitap yayım önccsi birçok aşamalardan geçmiş. tlkin Orhan Şaik Gökyay, 60'ar dakikalık 48 tcyp kascdinc ınetni okumuş. Daha sonra da Yüccl Dağ lı, yazma niisha ile bu bantları karşılaştırarak bilgisayara yüklcmiş. Bundan sonraki a^amada isc Iskcnder Türc, Fuat Kcccp vc Yiicel Dağlı bu bil gisayar girişini Viyana nüshası ile karSAYFA 10 "Müellif nüshası" saraya alınmıştır (1. Ahmet zama nı). Evliya Çelebi, saraya yakın olması, babasmın saray efradından olmasının etkisiyle oldukça iyi bir eğitim görmüş, hatta seyahatlerinı saraydan görev alarak da gerçekleştirmiş birçok kcz... Öncelcri Şeyhülislam flâmid Efendi medrescsindc Ahlcş 1 .lendi den, daha sonra imamı sultanî Evliya Mchmcd Efendi'den ıızun sürc dersler almış... Ayrıca (lüğümcübaşı Mehmet Efendi, mıısâhip Derviş Omcr Cıülşcnî, Keçi Mehmet Efendi gibi kişilerden de yazı, musıki, ilmi nahv, kafiyc, tccvit dcrslcri almış... Evliya Çelebi, görgü vc yetenekleriyle kısa sürcdc kcndini padisah nezdinde de kanıtlayıp Enderun'a alınır. (îezgin olmasındaki en büyük etken, babasından vc çcvrcsindcn çocukluğunda dinlediği söylcnceler, masallar olmuştur. Evliya Çelebi ise, tıpkı soyunu Ahmet Yesevi'ye dayandırdığı gibi, gczginciliğini dc (Seyahatnâme'nin girişinde) bu kez Peygamber'in bir himmcti olarak göstcrir. Bu mcnkıbeyc göre, Evliva Çelebi, bir gece düşünde Peygamber'i görür ve ondan şefaat diler. Ama "şefaat ya Resulallah " diyeccğine şaşırıp "seyahat ya Resulallah" dcr. Pcygambcr dc ona scyyahlık nasip cdcr... Ivvliya Çelebi, yaklaşık elli yıl siiren gezginciliği sırasında Ânadolu, Kırım, Karkasya, Arabistan, Balkanlar, Mısır ve Orta Avrupa'nın birçok ycrini görmüş vc bu gözlcmlcri ile de tarihçiıcre oldukça zengin tutamaklar bırakmıştır. Seyahatnâme'nin birinci cildi lstanbul üzcrinedir. Evliya Çelebi, Kasımpaşa Mevlevî Şeyhi Abdullah Dede'nin isteği üzcrinc ilkin Istanbul'u anlatmaya başlar. Bu dönem 16301640 yılları arasıdır. 1640 yılından sonra istanbul dışına çıkarak o büyük sevahatine başjar... tlkin Ketenci Omer Paşa'nın dirayeti altında Trabzon'a, oradan da Anapa'va gcçer. Sonra yofculuğunu Kırım a yöncltir. 1641 yılında da A/ak Kalcsi kuşat masıııda bulunur. Kuşatma başarılı olamayınca o kışı Bahçesaray'da geçirir vc dana sonra Azak Kalesi'nin alınmasından sonra lstanbul'a tehlikeli bir dcniz yolculuğu sonunda gcri döner, Ve dört yıl Lstanbul'un dışına uğramaz. Ancak, 1645 yılında ordunun Girit seferine katılır. I lanya Kalesi'nin fethine tanıklık edcr (20 Kasım). Daha sonra Erzurum Bcylerbeyi Deftcrdarzade Mchmct Paşa yanında müezzin olarak görev alıp Erzurum'a kadar uzamr.J3Lrcokdcv.lct gö<™yle Tebriz, Baku, 1 ılhs, ( lumuşhane, lortum, Kevan, (jönyc gibi ycrlcri dolaşır... Bu arada babasmın ölümü ncdcniyle Is tanbul'a tlöiier... Babasından kalan mi ras işlerini hallcttiktcn sonra ge/isini sürdürür. İstanbul'dan S,am'a gcçer. Oradan Beyrut, Sayda, Suriyc, I'ılistin, Sıvas, Orta vc Doğu Anadolu'yu karış karış dolaşır... 16505 l'dc Melck Ah mcd Paşa'nın sadrazamhğıyla birliktc Evliya Çelebi, sarayda görevlendirilir. Ancak bir sürc sonra Melck Ahmed Paşa'nın sadra/.amlıktan azledilmcsiyle Evliya Çelebi de onunla birliktc Ozi Beyferbeyliği'ne gider. Rusçuk vc Silistrc'yı gczer. Babadag vc çcvresini dolaşır. Daha sonra da Solya'ya gider. Uzun zaman Mclek Ahmed Paşa'nın yanında görev yapar, onun mektuplarını birçok ycrc götürüp gctirir... Bu arada Van, Bitlis, Bağdat, Iran'a gider. 1655 yılında Silistrc'de bulunur. 1657 yılında Râköczi seferine katılır. Kırım llanı IV. Mehmed Giray'ın yanında bulunur, akınlara katılır. 1657de Istanbul'a döner... 16571659 yılları arasında Bursa, Çanakkale, Gelibolu'ya gider. 16591662 yılları arasında gcnc birçok savaşa, kuşatma ve sefere Katılarak t'lflak, Boğdan, Arnavutluk, Vcnedik, Sofya, Bclgrad'da bulunur. 1662 yılının Nisan aym'da lstanbul'a döner. 1663 yılında Eazıl Ahmet Paşa'nın yanında Avusturva seferine katılır. Oradan Bohemya, Isveç, llollanda gibi yerlcri dolaşır, scferferc katılır, dcvlet mektuplarını durmadan ordan oraya taşır... Kimi tarihçiler Evliya Çelebi'nin Avruna içlcrine gidisi konusunda kuşku duymuş, bu seyanatlerini anlatmasını hayal ürünü olduğLinu sa vunmuşlardır. Eahir lz, Seyahatna me'nin tıpkıbasımına yazdığı önsözdc bu konuya şöylc dcğinir: "Evliya'nın Viyana gezisi üzerine anlattıkları son zamanlara kadar şüphe ile karşılanmışsa da yeni arastırmalar bunların doğruluğunu kanıtlamıştır. Ancak bu Avrupa yolculuğunun Danimarka, Hollanda ve Ispanya'ya kadar uzanan bölümünün, tasvirlerdeki kısalık ve gerçeğe uymazlık nedeniyle, hayal ürünü olması hatıra gelir." Evliya Çelebi, 1665te Kırım dan başlayarak Kafkasya, Dağıstan, Hazar sahilleri, Volga boyları, lerek, Azak, Kefc, Bahçesaray, Edirnc, Gümüleine, Selânik, Teselya, Girit, Kantliye, Arnavutluk, Adriatik sahilleri, Napoli gibi ycrleri gczer. Evliya Çelebi'nin ncrdc, nasıl ve ne zaman öldüğii bilintnemckle birlikte Seyahatnâme'nin X. cildinin yarım kalmasıyla 1682'den sonra hayatta olmadığı kanısı ağırlıktatlır. Yapı Kredi Yayınları'nın özenle basıma hazırladığı Evliya Çelcbi'nin Sc yahatnâme'sinin 1. Cildiııin yayımlan ması bu alanda önemli bir boşluğu doldurmaktadır. • Kaynaklar 1 Gönül A. TckinS,inasi Tekin, Hvliya Çelebi Bin Derviş Mehmed Zıllî Seyahatnâmesi, Kiraplık Dergisı, .Süy/ 1920. 2) 1. Gündağ Kayaoğlu, I^vliya Çelebi Bin Derviş Muhammed Zıllî Seya hatnâmcsi 1. Kitap, Sunuş yazısı, Yapı Kredi Yayınlan, 1996 Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 1. Kitap / Orhan Şaıh (îökyay / Yapı Krcdı Yayınlan/ 4<JX.s. K İ T A P S A YI 36 5 Evliya çeıebl'nin temslll bir portresl. C U M H U R İ Y E T