Katalog

son olarak da, Yahııdı kaynaklaıını ıçe reıı hıı Saıı Kıtap So/luk mantığıyla kmıılmu^, okudukça vetıne otıııan ııç .ıv 11 kıtap, uç paslasma ıçten tlı^a ve dıştan ıçe ııı, avn halka Taııhın uç avıı saylasında, lel Avıv, Kudııs, I layla, Yale vc tstanbııl arasın da, bol JLI!;1U VC sııılı bır polısıyc Ilazaı tarıhı Oykıı 6 yu/yılda Ha/aı Ka ğan'ın gorduğu bıı uuij uzerıne done mının uç buyuk yasa tanınıa/ bılgesmı saıayına davct ctmcsıylc baslaı Halkıy la bırlıktc, du^unun cn lyı yorumtusu nun dınını seçetektıı Batı Hun soyundan gelen Tuık ko kenlı bır halk lla/arlaı Tuza tapan, hızlı vc yavai; aynalaıa bakan, dua et mek ıçın ağlayan, bcdcnlcrıne halklaıı nın taııh vc topograiyalarını dovmclct tııcn, paralarını go/yaslarıyla, harfleıı ycmck adlaııyla, rakamları da vedı çeşıt tıızun adıyla adlandıran bır halk Prcnsesleıı Atch, dusavtılatının koruyucusudur Gccclcn, go/kanaklarında yasak harflcr ta^ır ve bu harfleıı okuyan anın da olıııdu Kaynaklaıa gore Hazarlar, avlaıını ozenle seçeıek basjkalarının tluslerıne gııebılıyoı vc gozlemletını dc Ha/aı Sozhıklerı dıyc adlandııılan an sıklopcdıleıc ya/ıyoılaı 627 yıhnda Bı/ans lııipatatoıu He laklıus'la ım/aladıklatı bıı anlasmavla çıkarlaı taııhın sahncsıne 66()'a dogıu Aşagı Volga boylaıınd.ı ıktıdarın sıva sct vc dın aıasında holu^tuıuldugu btı ımparatoıluk kuıaılaı Kuslaıı As ya'dan gclcn ıstılalardan kotumakla kalma/, yorcde kısa sıırcdc, oncmlı bıı ekonomık bıt guç dc olıı^turuılaı Bı /aııslılaı kaısı ıttıfak vapaıak Araplaıla mııtadele edtıleı, 7 yu/yılda Muslu nıan oluılaı, I la/aı Kağanı 740'da Ya hııdı dınını kaluıl tdcr 860'ta, Kıııl I imstıyanlıgı yavaı Ha/aılar aıasında Rus vc Bı/ans ıttıfakı katşısmda dııc ncmcvcn lla/aılaı 1016da çokeıleı Iste Pavıç'm kaleytloskonu, kıtabın kahıamanlaı ıvla bıılıktc, kaybolınuş bır halkın Ha/aılaıın ı/ını surcr yıı/ yıllaı boyunca Pavıç, I la/aı halkınm oykusunu, bıı so/luk bıçimınde sunııyor derçckten ck bıı bolumuvlı I la/aı taııhının bılı ntn ba/ı olaylatı elt alınmıs, okuyutıı vu avdınlatmaya vonelık bu açıklamala ıa Pavıç'ın denası vakın/u/ak geçmısıy Ic ılgılı çok katlı yoıumlaı cklemıs Bı laz hayla/lık, pcıı masalı, komplo, şıııı nı katınış A\ııta kıtap kadınlat \e LI kıkltı ıçın ıkı ayıı basımdan olıısuvoı, ılını/dtkı crıl ya da dix.il basımla ktn dını/ı \alnı/ hısstdıvoısanı/, sokaga çı kıp sıstltkı basımm tamamlavıt ısına lastlavaııa kadaı dolaşabılırsını/ I la/aılaı'dakı gıbı, I la/aı So/lugu okumasında ıla kıtabın cn yavas oku vutusıı galıp gclccck sanıyorıım, çunku ısicı I la/aı soıunu ıı/cııne toplu bıı goı ust sahıp olmak îçin bastan sona bıı çırpıtla, ıstcı kıtaptakı ısatetleıı takıp cdcıck (Hıııstıyan ıçın \l,\^, Musluman ıtın llılal, Ya hııdı ıtın Davud Yıldı/ı) okuyııcusunıın bclıı lcyıtı olatağı bıı sııayla okıınabılcn, bıınycsındc kendı okuma sozhığunıı dc barındıran, okuyutunun kıtabın kah ranıanı olmaktan kaçınamayatağı bır kıtap Ha/ar So/luğu llcr okuma seklıntle ayıı yu/ıınu gosteıetek ama yınc dc sırrının taınamını ele vctmcyctck Saylalaıı kapatılılıgında bılc, ınsanın dusleıını yonlcndı ı mcyc, onlatla oynanıava dcvam cdctck Bundan başka, kıtabın kımlık kaıiın ıla, okuduğutHi/ kıtabın çevırmenıne tlıkkat1 uyarısı da, bı/c bıı Cağaloglu cnıcktarını, geçtığımız yıl yınc Mıtos Vıvmlaıı aıasında yavımlanan bıı dıgıı başyapıtın (Yaşanı Kullanma kılavu/ıı, Crcoıgc Pııeı) da çcvıımenı, l'utkçt soyleyenı, Ismaıl Ycrgu/'u keyıHe bıı kt/ daha alkislatıyoı B CUMHURİYET KİTAP SAYI 333 Hazur Sözlügü Bip efsanenin ardına diişiiş kck" ru/gârlar u/crındc gclıp ycılcs mıs, goçtbe vc savaşçı bıı kavım olan Ha/arlaı, VII ya da IX vy'tla, kaganla rının buyıuguna uyaıak, dınleıını dc ğıstırırler Olayın temclındc bır du^ vaıdıı Hazar kağanı, gormiüj olduğu bır dusu yorumlamak u/cre, uç buyuk semavi dının (hıııstıyanlık, muscvılık vt ıslam) uç dın bılgınını, hanlığın bas kcntı olan I la/aı kıyısındaki tdıl kcntı ne çağırır, ve duişiınu kım ıyı yorumlar sa, halkıyla bırlıktc onun dınını benım seyetcğını soyler Sonuçta, Musevı dınının temsılcısı olan tzak Sangarı, bu yarısnıadan galıp çıkar ve tarıhe "Hazar Tartışması" olarak geçecck, ancak tarıhçılere varlığı kesın olmayan tartış manın da tohumları atılmıs oluı Mıloıad Pavıç, bu tartısmalı cKane den vola çıkıp efsanevı kusatan butun tolkloıık vt taııhstl vcııltre o kcndınc o/gu baıok bır pıı/masını tutaıak ersa ncvı vcnıtlcn kuımava gııı^ıyor Bunu vapaıkcn dc kcndınc çıki!; noktası olalak, Lch yayıntı Yohannes Daubman nus'un 1691 yıhnda Lcxıton ( o s ı ı adıyla yayınlamava kalkıstıgı, antak Enkısı/syon taıalından 1692de sansıı ıc uğratılıp ımha tdılcn mctnını tcmcl alıyoı Daha doğıusLi, bcs vu/ adct ba Mİmı^ olan so/luktcn, ımha edılmcktcn kurtulmuşıı vc okuvanlaıın olumlcnnc nedtn olan bırı "zehırlı altın baskı, otekısı isc gumus "dcnctım baskısı" dı yc bılıncn nushalardan vola çıkıyor Bır anlamda I la/ar So/luğu, bıı çcîjit s.o/ lukleıın so/luğu olma ozcllığını de ta^ı yoı Pavıç, yavıntı Daubmanruıs'un kı tap tkı/cnını, kırnı /orunlıı dtgışıklık lcı dısında sozgclınıı Daııbmannus un baskısında htı bır kıtap avıı ayrı kcndı o/gıın dılıntk (vanı Yunanta, Ibıanıte vc Arapça) basılmi!, vc ayııta tabıı, al Lıbclcıdckı harflenn verlerımn faıklılı gı tla so/ konusu cvet, bu dıızcnı ay nen korumus Ayrıta Pavıç, amacının, Hazar Tartısması'na çağdaş bn yorum gctnmck dcğıl, Daubmannus'ıın yıtık mctının sadctc "vtnıtlen kuımak" oltlugunu, tunku bıı mctnın uç ayıı kay nağının ıia (Hıııstıvan, Musevı vc Is lam) kcsın taııhscl vcrılcrc davanmak tan bıı havlı u/ak oldugıınu vıııgulu voı I la/aı So/luğu'nun hcı bu kıtabın tla taıtısmava katıl.ın tlmbılıım ıleıın t.ınıklıkları \ahutlı temsıltısı l/ak San gaıı Hıııstıvan A/ı/ Kıııl altabcnın ya latıtisi dın bılgını vt ıslam ttmsıltısı I aıabı Ibn Kuıı.ı) taıtışmanın kronık çılcıının hıkaycltrı (Btkıı I lalevı, Mc totlıy), lla/.ıı laıtışması nın XVII yy'dakı uç yorunıtusunun tanıklıklaıı (Samuel Kohcn, Avıam Bıankovıç vc Yusuf Mcsudı), vc gcnt, XX yy'dakı uç ara^tırmatının tanıklıklaıı (Suk, Muavıye, Sthultz) ycıalıyor Bunlaıın dısında, Hazar Prensesı Ateh'ın, \IA zar Kağanı'nın, Hazar hılkloıunıın, dus avcılarının, Adam Kadmon'un, dıplomatlaıın, arkcologların, kıonıkçı lcıın, Ortadoğu dıllcrı u/manlarının, Turk valılcrının, eskıım ustalarının, ^eytanı bctcrıyc sahıp rriLi/ısycnltı ın ve uç ayrı tehcnnenuicn (heı zamankı gıbı Hıııstıvan, Musevı ve tslam) kaç mıi) uç ayrı kı^ının (Cfıosınya Lukarc vıç, Nıkon Scvast, Cabır Ibn Ak^anı) bırbırındcn ılgınç hıkayelcı var Butun bu hıkayclcr, /ıhnımı/tle go runmcz duîj tuncllcrıyle bıı bıı lcı ınc bağlanıyor vc bız okııılaıı, bın yıllık bır cKancnın gunumu/c kadaı dalga dalga gclen dusıınsel uzantılaıına gotu ıııyor Pavıç, alçakgonulluluk edctck, cdıtor Daubmantuıs un vıtık mctnını "ycnıdcn kurmak"tan baskata bıı ama tı olmadığını soyluyoı Ama, bana ka lıı sa, bunu adeta asan ta/la bır şcy var çabasında Okuıa hem mutlak bır o/ gurluk tanıyoı, hem de bu mutlak o/ gurluğun bedelını ona adcta hcr an anımsatmaktan geıı kalmıyor Sozun kısası, bıı anlamda, butun okurlaıı bu "zehırlı" kıtabın gı/lı panzchırını kcs fetmeye çağıııyoı Çunkıı, kıt.ıbınm basında dcdığı gıbı "Ha/aı So/lu ğu"nden antak koyduğunu alabılıı ın san Kısiscl olaıak bcn, bu benzersız kı tantan, kovdugumdan kat kat fazlasını bılc alabıldıgımı soylcvcbılıı ım So/ luk'un bır motıf olarak yeı altlığı vtnı romanım çıkana değın, bunıın Ha/aı Sozluğu'nun gızlerıne katılmasının, sımdılık, ona cklcdığım hayalı tnadde lerın arasında yeı almasını aızu edıvo rum Ve kım bılır, belkı sı/lcı dc, bu tu retlı bah.se katılaıak, "koydugunu/dan fazlasını" alabılıısını/ 1 Aama ontc, Ha/aı So/luğu nun "cıkck va tla dısı" baskısını, su ya tla bu sckıltle okuya lak, onun tatlı /ehıını hclc bır ıçın Daha ontc, hiç dc urak çaplı ol mayan vc bayağı sabıı ısteven bıt Ya^am Kullanma Kılavu/'unu ba^aııy la çcvıımı^ olan Ismaıl Yeıguz'un, bu kcz de en az onun katlar "zevklı ama avnı zamanda m ı h n e t h " bu ılgınç kıtabı çevııııkcn, tıpkı Ha/aı So/ lugu'nu XII yy'da Aıapça'dan lb lanıtc'yc çcvıımi1; olan Yahuda Ibn 1 ıbbon gıbı "çcvııı suıctıntlc vaşadıgı ııılı hallcrıne baglı olatak, hııklı pcı formanslaı go.steııp gostcrcmtdıgını sozgelımı "Nı^anlısından (karısıntian1) usandığında metne sadık kaldıgını, ru/gârlaı estığınde tevırıyı sutdığını, asık yu/lu oltluğunda ıyı çevırdığını, vağmur vağdıgında çevıııyc yorum kat tığını, kcntlını nıııtlu hısscttığıntlc tıımlelcıc tcrs anlamlaı vcrtlıgını vb " cvtt butun bu çcvıı mcnlık hallcımı, bılemıyoıum ama, bıldıgım bıı scv vaı sa, bu ben/cısi/ kıtabı Tıııkçe'ye ka/andııma scvkını, sabrını ve beteıısını tam anlamıyla gostermıs ol 7. ya da 9. yüzyılda ortaya çıkıp, 17 yyVla alevlcncn, ve 1982 yıhnda yenidcn ivme kazanarak birçok tarihçinin vc yazarın (Arthur Koestler'in On üçüncü Kabilc adlı yapıtı anımsanabilir) zihinlcrini işeal etmcye başlayan bir ersaneye aayanıyor Hazar Sözlügü. Kitabın esin kaynağını oluşturan bu efsaneye göre, Hazar Denizi ile Karadeniz arasındaki coğrafyaya doğudan, "erkek" rüzgârlar üzerinde gelip yerlc^miş, göçcbc vc savaşçı bir kavim olan I ia/arlar, 7. ya da 9. yy'da, kağanlarının buyruğuna uyarak, dinlcrini dcğiştirirlcr. Olayın tcmclindc bir düş vardır: Hazar kağanı, görmüs olduğu bir dü^ü yorumlamak üzcrc, üç büyük semavi dinın (hırıstıyanlık, musevilik vc islam) üç din bilginini, hanlığın baskcnti olan Hazar kıyısındaki Idil kcntine çağırır, ve düşunü kim ıyi yorumlarsa, halkıyla birlikte onun dinini benimseyeccğini söylcr. SERDAR RİFAT KIRKOĞLU 1 uıktc yc daha ontc Ru/gârın lcısı vt Rus Tazısı adlı vapıtları tcvrılmı^ olan, hıkayctı, !;aır, dcncmctı vc "barok ıı/manı", Sırp ya/ar Mılorad Pavıt'ın, sonunda, o e^sız so/luk lomanı da tlılmıı/c tcvtıldı llk agı/da, bunıın bıldıgımı/ so/luk ltıdtn çok larklı bıt so/luk oldıığunu belııttlım Soldan saga, sa^dan sola, asagıdan yukaıı, dıyagonal, sol goz "bıı biçak" vc sağ go/ "bıı çatal' gıbı kıılla nılarak ycmck ycucsınc, \c hatta, "b.ı şaıabılcnlcr ıçın", gorunmcz bır kıını saatının akış clcvınımınc ııvaıak okuna bıldıgı gıbı ıçcıdıgı matkltİLiın b.ı/ıla ıının ı/ı so/lıı^unıın ııç avıı kıtabmda (Kıınıı/ı Kıtap Hırıstıyan, Saıı Kıtap Yahııdı vc Yt^ıl Kıtap Musluman) avn ayıı sLirıılcıck vol alınabılcn so/u kısa sı, hcrhangı bıı noktasıntlan baslanıl.ı rak olası tum bıçımlerdc okunabılcn, çogLil i)kumava son dcrctc clverı^lı bıı so/luk bu Bcıı vandan, \ la/aı Sozlu ğu, yapısı ıtıbarıylc bıı so/Iuöu andırsa da, sadctc bıı so/hık dcgıl, avnı /a nıaıula fantastık bu anlatı, bıı scruvcn kıtabı, bıı polısıyc lom.m lla/aılaı u/cıınc bu ansıklopcdı, kabalıstık bıı mctın, vc htı scyın otcsındc dc, taıtı^ malı bır cfsanc u/cıınc tcmcllcncn, ba rok zcngınlıktt bıı dusjeı vc ımgtltı sağanağı VII va d.ı IX vu/yılda oıtava çıkıp XVII yv'da alevlcncn, vc 1982 vılmda ycnıdcn ıvnıc ka/anaıak bıiçok tarıhçı nın vc ya/arın (Aıthuı Kocstlcıın ()n uçııntu Kabilc adlı yapıtı anımsanabı lıı) /ıhınltıını îsgal etmcye başlayan bıı efsantve ılayanıyoı Hazar So/lugu Kı tabın esın kaynağını olııstuıan bu cfsa ncyc gorc, I la/ar Denı/ı ılc Kaıadenı/ aıasınılakı togıarvaya dogudan, eı masıdır Bu bılc, ayrıc.ı kutlanmava dtgtı • Ru/gâıın Tcısı ^ e v ı ı c n Isık 1 ıgıııltn (Mıtos Yavınları 1995 Ist.ınbul) Rus la/ısı (,cvırcn Isık I rnııtltn (Mılos Vıvınlaıı 1995 k u n l n ı f ) I la/.ır So/lugıı (,ovıitn Ismaıl (Mılos \ .ivınlaı • 1996 tstanbııl) SAYFA 1 1