Katalog

ir toplantının ardından... Heinrich Böll: Modern klasik Prof. Dr. Gürsel Aytaç, 31 Mart 1995 günü Alman Kültür Merkezi'nin düzcnledıği "Heinrich BöllAhlak, Estetik, Politika" başlıklı toplantıya bir bildiri sundu. Ileinrich Böll'le ilgili bu bildiriyi sunuyoruz sizlere. PROF. DR. GURSEL AYTAÇ mayıp, bunu edebiyat katına taşımış bir yazardır o. Edebiyatı, bir anlamda araç olarak ktıllanmıştır: Sözün etki gücündcn yararlanarak insanhğı her tiirlii faşızmden, sava!) bclâsındun korumakln görevlı hissctmışrir kendini. Savaş sonrası dö nemde savaşı konu alan yazarlar, sanatçı lar, senaristlcr çoktur Almanya'da, ama Heinrich Böll, onların belki cie hepsinin dünya capında tcmsilcisi hüviyetindedır Savaş vc Nazi Almanyası, Böll'ün öykü ve romanlartnda bazcn "şimdi"yc alınmıştn, bazcn, hatta çoğu kez de anlatı kişılerinın hatıraları halinde onların yaşayışlarına sürckli cşlik cden, hep varlığını sürdüren imgcler oluşturmuştur. Diyebilirim ki sa vaş yaşantısının gücu, Heinrich Böll'ün "zaman" algılayişını biçimlcmıştır. Bu algılayışta zaman, geçmiş şimdıgelccck kategorilerine ayrılmayıp "sürekli bir şim di'dir (nunc stans). "Babasız Evler"in (19*54) Nella'sı, "Saat Dokuzbuçukta Bi lardo"nun (1959) biiyükanncsı vc ötcki Böllfigürlcri için savaş, geçmişe ait anılar dcmck değildir, günlük yaşayışlarında hcr B ildirime verdiğim bu başlık, benim, bir edebiyat uzmanı olarak oıııı na sıl dcğcrlendirdiğimin bir ifadesi. Heinrich Böll, bir yırminci yüzyıl yazarı vc modern edebiyntın anlatım özclliklcrini, anlatım tckniklerini ııstalıkla kullanmış, küçuk öykü türünii Almanya'da yer leştirmış, zaman ögesini önemseıniştir. Bunlar, bir yazarı "modern" diyc adlandırmak için edebiyat bılimının ölçütlerınc göre yctcrli. "Klasik" kavıamına gelince: klasik, /aman vc ıııekân sınırlarını aşacak değerde yazarlara, eserlere vcrilcn bir sılat. Heinrich Böll, Almanya'da yetismiş, orada eserler vermiş, uma Almanya dışında belki Almanya'da olduğundan daha çok ünlcnmiş, ctkili olmustur. Bilindiğı gibi bir savaş Kuşağı insanıuır. Çocukluğu iki dünya savaşı arası yıllarda geçrniş, gcnçliği ise Nazi Almanyası ve tkınci Dünya Savaşı'nda cephede. Savaş felakctini yaşantıdeneyim düzeyinde bırak fırsatta ben burdayım diyen imgelerdir. Bu ozellık, romanlarının anlatım doku zunda kendını gösterdigi uibi bazen sem bollere de dönüşür. Mesclâ "Saat Dokuzbucukta Bilardo"da Johanna, hastanede kendisini ziyarete gelen kocasına şöylc der: "GözlerınJckt takvımdcn beni csirge, ben, üzertnde 51 Mayıs 1V42 tarıhi yaztlı mmıcik bir takvım yapraiından yaptıfcım kayıStmla yol alıyorum, kayıgımt hozma! Acı bana scvgıltm, takvım kâğıdından katlanıp yapılmtş kâpt kayığjmı bozma ve bem onaltı yılın okyanusuna dü^ürme " (s. 111) 51 Mayih 1942'nin yapıag'mdan yapılmış mınık kayık, akıl hastancbine düşmüş büyükannenın oyuncaöıdır: zaman kavra mı, soyut bir kavram böylccc somut bir şeyle bütünleşmiş, bir scmbol olmustur. Heinrich Böll, anlatıda zaman öğesınin bilincine varmış, bu ö^eyi (,ok yönlü de ğerlendirmcyı bılmıştir. Küçük öykünün (Kuıv.geschichte) temcl ilkesı olan "an"ı, (1963) romanlarında da önemsemiştır. "Bir Palyaçonun Görüşleri" başlıklı romanında ana figür Hans Schnier'e, "ben bir an koleksıyoncusuyum" dedirtirken kendisinin bir özelliğini dilc cetirir. Bir söylcşidc ise şöyle der: "Ideal olarak, dıyeccğım kı, bir roman bir dakikalık olayt ış Zaman kavramı leyebılmelıdtr. 7,aman oğeunın tüemşinde neyı aşmak tUedtğımı ıma etmek ıçtn ancak böyle bir mübalağa yapabıhrım " (Horst Bienek: Verkstattgesprâche mıt Kchriptstellern, München 1982, s. 145) Yazarkcn zaman kategorilcrinin anlatı örgiisü jçnidc dağılım oranına bilc özcn gösterir Böll. Keza figürlerin, motiflerin, problemlerin ve çizelgesini çıkartmak, yazıyla mimarinin, çizginin ortak yanlarını sczişinin ifadesidir. Nasıl yazdığı hakkında şöyle diyor: Akst halde gerçekten bazen ipin ucunu kaçırdığım için mevcut konunun bir kardıyogramınt yaparım. Bu, figürlerin, problemlerin çe^itli yüzeylcrae işlentşinden başka bir şey değtldir. Kendime bir renk ve tşaret sistemi uyduruyorum ki bu da çaltjmamın bellı bir aşamasında meseleyt btr baktsta kavrama imkânından başka bir şey değiıdir. Öyle sanıyorum ki modern romanlarda mesela modern ya da çağda$ resımle karşılaştırılırsa (aslında ben resimle edebiyat araunda pek çok benzerltk görürüm) çok fazla yanlıs anlaulmalann nedeni, kitabın tümünü bir bakıpa kavrayamamakttr; işte benım denediğim şey yalnızca şu: Sırf benim anlayahileceğim bir iistemle romanı bir bakışta anlaşılacak şekılde duvara yansıtmak. Dönemeçler, grafikler çizerim. Farklı motiflerin, figürlerin, düzeylerin bellt renklen vardtr. Bu bana bir ba ktşta kavramayı saglar. Kendtm tçin bir çalışma yardımından ba\ka bir şey defctl, aynı zamanda da bellı btr ahenk görme aracı. Bir kompozisyon yardtmcıst." (Protokolf zur Person, Hrsg Rudolf, F.kbehart, München 1971, s. 32) Macaris tan'ın Szedek kentınde düzenlenen uluslararasi bir Böllsempozyumunda yazarın sergilenen kitaplan, fotoğrafları arasında müsveddelerindc bu çizelgeleri gördüğüm zaman gerçekten duygulanmıştıın. Nazi Almanyası ve savaş felâketi, Hein rich Böll'ün duygu ve düşünce dünyasını belirledifii gibi, onun yaratıcılığını, yazarlıgını da Delirlemiştir; işte "zaman" öğesi ni değcrlcndirişi, Dunun bir kanıtı. Kcza sembolleri, leıtmotifleri de, unutamadıöı, unutmak istemediği o dönemi yoğun olarak dÜe getirme çabasının birer göstergesidir. "Saat Dokuzbucukta Bilardo"dakı kuzucamız semboliğini alalım: Nazi dö ncminin kaba kuvvcttcn yana, acımasi/., akılsız vc duygusuz insanları "camız"la simgeleşirken, saf, günahsız, giiçsüz, korumasız insanları "kuzu" sembolüyle dılc gclir. Bu scmbol çifri, özellikle "kuzu " imgcsi Incil kökenlidir vc Böll'ün Katolik din eğitiminin, yaratıcılığındaki baska belirtilerinin yanında bir tanesi olarak ortaya cıkar. I leinrich Böll, katolik olduğunu yeri geldikçe acıklamıştır, ama "Katolik romancı', "Katolik yazar" sınıflandırmalarmı kesinliklc reddetmiştir. Çünkü kendisı asla bir iınan tazeleyici yazar ("Erba uungdichtcr") dcğildir, euebiyatı dinin hizmetinde kullanmamıştır, tam tcrsine din (yani katoliklik) ona sembollcr, motifler bulmada yardımcı bir kaynak görevi görmüştür. Yazarlığında bir angajmanı vardır. ama bu ne siyasal partiye ne de Katolikliğcdir: Böll'ün angajmanı ahlak tır, barıştır, edebiyatı bu hedeflere hizmet anlamında değerlcndırır. Onun Katolik kilisesine eleştirisı, özdc insanî nedenlcrc CUMHURİYET KİTAP SAYI 270 Yardımcı Ur kaynak Helnrich Böll, Almanya'da yetlşmlş, orada eserler vermls. ama Almanya dışında belki Almanya'da olduOundan daha çok ünlenmlş, etkllı olmu$tur. SAYFA 14