Katalog

"Yer Dcğiştiren Gölge", yakın döncmin bugün hayatta olmayan dörr yazarının özclliklc kurmaca metinleri üstüiKİc dııran bir derleme. Kitapta Ahnıct Hamdi Tanpınar, Oğıız Atay, Yusuf Atılgan ve Bilge Karasu'nun yapıtlaıı hakkında kapsayıcı yorumlar yer alıyt>r. Gürbilek'in bıırada topladıği yazıların ilk üçü, yazı kıırulu üycsi oldıığu Defter dergisinde daiıa öncc yayımlanmıştı. SUHA OĞUZERTEM 'Yer Değiştiren Golge'de niteliğin direnişi her şevı bilen bıı kişiler lilanca yapıt lıakkında hıçbir şey siiylevenıiyor ve sııi bu yii/den cJebiyaı hakkında kunu^nıa yan insanlara duyduğumuz saygının artnıasına nedeti oluvorlar. ( )te yandan, mevcııt bilgiııin yeni bir dü/enlemeyle okura yeniden akiarılıııası öz£Ün ealışına savılabiliyor, hatta c'ogunlukla protesör olmaya bile yetiyor. Böyle bir ortanıda Gürbilek'in tle^tirel voıunıları daha öneekilerin bir eki, uzan lısı gibi göriinme.melcrivlc ozellikle dikkat çekiyor. I lerhangi bir yerden özctlennıiij, aktarılnıı^ degil bu görüşler. Inanmak zor gelebilir aına ya/ann kentli tikirlerı, ödiinç alınmanıı^ görüijİLri var! Cîürbilek öneehkle iyi bir "öörcnci". Ne ya/ık ki amatörlük ve tembclliği çaj>n^tıran bu sö/cüğiin, a.slında, her şeyi herkesten önce ve daha iyi lıiliyoıınuş göriıntüsü yerme, anlaına çabasıua veri lcn öneıiıi çağrıştırmasi yerekivor. Tam ıla bu yü/deıı nesne.si ile nagımsız vc cşit bir ili^ki kuıabiliyoı Ciürbilek. l.zilme yen, vansnıavan, ııcsnesinde kaybolma yan, kentlı sozlcrini va/arınkiyle katıştıı kullanınanıası da titizliğinin ürünii. \'azı vazmış olınak ya da basılan kitaplarının çokluğu ncdeniyle statü artışı bekleyenlere, sayı ve haeımle galip gelnıeye çalıs,anlara, okur olarak, "llaın ya da çürük Hkırlerle ortaya çıkmadan önee diişiin" diye sesleııınek isteriın. Nurdan Cîürbilek e bunu diyeınedi^inı ıçm cok iızülmüyorum! Orneğin lanpınar hakkındaki yazılarılan alı^ık olduğuımı/. "yeterinee okuyamadık, değeri bilinmedi, ilerdc anla^ılaeak " tiiründen yüzeyselliklerden eser yok burada; yazarın anıaeı okuyucuda imrenmcyle kaıı^ık bir küçüklük dııygusu yaratnıak, kalite inıgesi satnıak, pazarlanıa vapınak de£il. C), ödiinç ahnmı^ düşün ıclerle yetınmeyip sorular soruyor ve kendisıne koydıığu araştırma progranıını ı/lıyor. Biıikimi, sezgisi, kavıayı^ı ve tavrının ba^ınısı/lığıyla böylesine yetkin biı ele^ tirel duvarlılıg'm latı uzatmaması, söyle yece^ini özlii ve tutumlu bir anlatınıla 1 ya/ıya döknıesi rastlantı olabilir mir Ciiiıbilek 111 kitabında düsünmekte 0 Nurdan Gürbilek'in kitabi; "Bizde eleştiri var!" dedirtiyor Y ıı/.ııı lıayalı özetlemcnin, kır.ıp reklamı yapnıanııı, "dili ba^anyla kullanmıs,,' "cümleleri bozuk ol mııj" gibı SÖ/ICT sarktmeııin ötesine uzaıııııı bir eleştiıi var artık bizde. Yokltık lardan yakuınıak ycııııc, vaı olanın dcge rini bilmcnin /.anunı geldi. Ancak, Nurdjn Cuirbılck'in Yer De £iijtiien Ciölgc'sini bi/dc var olan eleşîiriııiıı "bir örncği " olarak sıınmak bıı yapı tııı lıakkıııı vcreıneveceklir. Çüııkü Criiı bilck'in gösterişsi/ kitaıiçıg'ı lıcııı içeriği hem dc eleştırol tavrıyla çok vetkin bir model. Turaıiı çerçevesi, yoeıın içeriğı ve yansıttığı dü^ünsel olgıınlukla şimdidcn eleştiıi taıihimi/in klasiklcriııdcn olmaya aday bir çalı^ma bıı. ^cr Dcğis,tircn Gölge, yakın dönenıin bııgün hayatra nlmayan dört yazarının ö/ellıkle kıınnata nıetinlci'i üstüıidc dıı raıı l)ir derlemc. Kilapta Ahınet I laındi Tanpınar, Oguz Atay, Yıısul Atılgan ve Bilge Karasu'nun yapıtları hjkkında kapsayıcı yorumlar yer alıyor. Ciürbılek'ın burada topladığı yazıların ilk iiçü, ya/.ı kui'ulu iiyesi oiduğu Delter dergisinde tlıılıa önee yaynılanını^. (îürbilek, kıtabının (îırıs, kısmıııda Bilge Karasu'nun bir sorusunıı yanıtld mayı hcdeHivor: Yazar kuraı, peki ya okur? Diğeı bölümleıin ana izlcklcı i ise şöyle özctlcnebilir. "Tanpınar'da (löıüıı meycn ' basjık ikı böliim Tanpınar'dj gcçmişe bakıij, hatıılama, bütünlük arayı51 ve kurgusu, eıkek ve kaılın kimlikleri, do£a ve dı:j ılünyanın yeri üstünde duru yor. "Kcnıalizmin Delisi C)£uz Atay," yazarın alımlanmasındakı sorunları gündcnıe getiıerek hiciv, ironı, alay ve oyım kavranılanıııi) taıııın ve uygulamşına açıkhk kazandırmayı amaçlıyor, bıı aıada Atay'daki adalet duygusunun altmı çi/i yor. "Taşra Sıkınnsı," Yusuf Atılgan'm yapıtlannın biçemini lanpmar ve Afay la kaışılu^tırmalı olatak dc^eılendiriyor; darlık ve sıkıntı dencyiınlerinden yola çı kan Giirbikk esırgenmi^ yaşantımn anlatısına, ö/nenin içselli^inın rükenişı aeısıiRİan f^iliyor. "Yazı ve Arınma" ise Bilge Karasu'nun yapıtlarında görülen ilkel, arkaik duygu ve iıngclcr, oral saplantılar ile ötekınden larklılaşma ve olgımla^ma iste£i arasındaki canşmaya dikkat çekiyor; sertlik ve yııııuı^aklık, tLitkıı ile denge, karaıılık ile bilgclik şaıı vaııa durmak ta bu yapıtta. Yer DcfSiştırcn (îölge'nin herhangı bir elejjtiıi deılemesi olmaılıömı vurgulamak için kitapla bülüıı Inı izleklerin dikkatle secilit) ustalıkla taıtı^ıldığmı belirlınek yctcrli olmayabılir. Bu ııedenle Cîürbilek'in clcştircl yaklaşımına biraz daha yakından bakmakta yaıar var. Ba/.ı eleştiı ıncnler, istor eleşliri, ister kitap lanıtma ya/ısı yazsınlar, hakkında yazdıkları kişi ve yapıtları birbirine ben/ernıekten keınlılerını alamıyorlar. Bu dıırunıda aynı ya/ıyı tekıar tekrar <ıkıı yor, içiııde laıklı yazar ve yapıl adlaıı bu Iııyorınıış };ibi oluyoruz. Bazen "dejîi^ik " sö/cü^iinü sık sık kullanmantn yazarları ve yapıtları biıbiıinden ayırnıaya yeterli olacajîı sanılıyor. "lüdcbiyat" hakkında SAYFA 10 Gürbilek'in yapıtı kendı sorularına yanıt vermekle kalmayıp yeni sorular doğurmasıyla da önemlı Aceleyle karara bağlayamayacağımız. üstunde du$unuımesi gereken konular bunlar. may.ın, kavramava ve bagıınsı/ düsjünccsini bc'iraklaştımıaya çalışan bir tavrı var. nesııesini önemscdigi ve onıı kendi farklılığı içiııde degeıleııdirmeyi amııçladıgı ıçin her ^ey bir yan (arkındalıkla birbiri ne karışmıyor. (iiirbilek, insanın ılünyasını sistemll olaıak aulanıaya çalı^ıyor Her yazarı kentli içiııde, bütüıı yapıtlarını gö/ önün de btılundurarak vc kapsayıcı ^ekilde deueılendirmeyı hedefliyor, DLinıın olanaklarını aıa^tırıyor. l'akat bunu yaparken yazarın laıklı yapıtlannın otomatik ola rak birbirine bcnzcmcsi gerekti^i gilıi peşin bir hükıimden yolaçıkmıyor. Bir yandan her vazarın ve yapırın kendı özgül alanını ke^letmeyi ve yorıımlamayı hedellerken diğer vandan (ço^ııl aııianı dakı) yapıtın ıç çekiijnıelerıne, gerilimlerineson dereee dııvarlı. Dığer bir deyi^. le, ya/ara ve yapıta bagımsız alanlar tanıyan yazaı, nesııesine sahte bir sentez, ha yali bır bütüıı eınpoze etıııekten titizlikle kaçınıyor. İlk ızlcnimlcr ve gcnellcnıelcrle yetinnıeyip yakın okumaya hakkını vcriyor. 'i'a/arın toplumsal çevıesini, psikolojisini, estetiğiniu evrinıiııi öncmsiyoı; yazarları ve yapıtları onlarda i/dü^üınü görünnıcyen sorunların nıalzenıesıne döııü^tüı ıneyip mctnin ö/.giil sorunlarını saptaınaya çalısıyor. Sorunlaıa gü/lerini kap.ınıaması, clürüstliı^üıuin, edebiyat bilgisine ilişkın kavramları gelişigiizel olan insanın komik akrobasisini dc^il, düşünmüs, insanın üriinünii buluyoruz. liliui/deki yapıtta gevezeliklere, sohbetin devaını kılmınış saylalara yer yok. Yapıtın kısahğı onun meziyeti. Okurıı işgal etmemeMyle ona saygısını belli ediyor ya/aı. Dü^ünnıüş olmayı gündemi işgal et nıcyc tcrcilı ettiği için niteliğin, nicelig'in tahakkınnune direni^iyle kar^ıla^ıyoruz bıırada „ . , (îürbilck'in kitabi lııı Tüıkçe edebiyat panoraması sunınadı^ı gibi, onun 1 1 10 dernıst kertesine genel bir bakış olma ö/elli^ini de laşınnyor. Bıına kar^ın tartı^ına, bu nispeten kısa ve mevcııt edebi yatırı yalnız bir kesinıiııi yakından ilgilen diren ozel tarihin daha iyi anlaşılması ıçın gerekh bırçok anahtarı içeriyor. Birbirinin u/antısı gıbi göremeyece^imız bu ılöıt va/ıda ymc de alttan alta süren, bii tunleyıei izlekler var. Bu izlckleıin dökii nıiinıi çıkarmavı di£cr okurlara i)irakıp beniııı özellıkle dikkatımi çeken bir tancsini vıırgulamak istiyorıım: kişiligı biiyük ölçiule oeliıieyeıı ve sık sık kaı^ımıza çı kan çoziilcnıemiij ana soruııu. 1 lep aynı ağırlıkta olnıas.ılar ı.\.\, arkaik duygu ve imgcleı, oral ar/ıı, kişilik evriminın tlkanıııası ve beıılıjiııı bölünmesi, kişinın bıın larla kavgası, Ciürbilek'in okuıııalarınm ortak paydasını olııştıırmaktalar sanki. (ieçınişte eleştirinin doğaya, ropluma ve Yenı sorular Beştiride bir aşama benlige yabaiK ıla^manın dışa\urımılai'i 'rak gördügü olgul.ııa ya/ar bu ke/ dikkatli bir içcrdcn okııma vönteıni ve nispeten vakınlarda elde cdilen bir psikolo|ik kavrayı.şla ılıkkatı çeknıekte. Ac.ıba |ale Paıla nın, ö/güıı çalışıııasında, l'an/iıııat romanı çerçevesiıule ele alılığı babasızlık koııınleksinden daha teıııel lıiı anasızhk kompleksıyle nıı bojiuijnıak zorundadır nıodernıst ya/aıV Buııun yanında ( üirbilek'in en önemlı başarısı ele aldığı yazarları yckparcliktcn kurtarması, nıetinleıin ıç çatı^mahınna, anlamlı gcrilimlcnnc dikkat çekmesi. 1 liçbir kalıba sı^mayan "oyunbaz " ()^uz Atay'ın yinc de "tutundu^u " adalet aıılavHji... Yusul Atılgan'ın, e^ya gibi ya^attığı kahramanından bir tiirlii csirgeycmcdijSi lirik dııyaıiılık... (!anavarlarıvla bo^uijup duran takat onlara teslim olmayı redde deıı; "yazı" lcti^i/ınini (Sait Faik'i akla gctircnS.O.) sorgulamasıyla modernizmc dışardan bakmanın olanaklarını ara^tıran; kişisel scsinin gayrışahsi yapılanıııalar taralından yutulnıasma i/iıı verme yen Bilge Kaıasu... Ciürbilek'in yapıtı kendi sorulaıına ya ııır vermekle kalmayıp yeni sorular uo gıırmasıyla da önemli. Acelcyle karara lıağlayamayacagımı/, iistüıuie ıhüjünül ıııesi gereken konulaı bunlar. ()ınegin, ( )ğuz Atay'la ilgili ya/ıdaki kavıanısal vakhiijimı (îürbilck'in gıris.inıindcn ccsaret alaıak dalıa sıstcmli bir çerçeveyi' otıııtmak isteyenler olabileeektir. Beıızer ^ekilde, ya/arın lanpınar hakkında söylediğı "tliij âlcıııc açılan özne" (s. 461 ile "dışansılmn] yok[luün]" (s. 221 arasınd.ı çöziilmenıiş biı geıiliın olarak diişünülebiliı. Orncğin lıeıı Tanpıııaı'm anlatısı için kullanılan lcrah, gcniij, doyurueu, avdmlık gibi sıt.ıtl.ın yadırganu.ş olabili rım Tanpınar'd.ıki anne ve kadm ııngele1111 ıı 1 bütüıılükleıini koruyabılmiş oldıı j*uııu söyleyemem. Benim okudıığunı Tanpınar'da sahici ya^antılardan çok, ödiinç alınmıs, imgclcrlc kurulmaya çalışılmış bir yaşantı taklıdi, genişlik ve derinligin kendisinden çok projeksıyonıı, kamulle ctıııe çabalarına kar^ııı sırıtmak ta geeikmeyen ijksel lıissiyat vc derin benlik problcmleri var. Ancak unutmayalım ki Giirbilek, "Okur dd kurar" diyor. Ben de kurmıışsam bunu hırketti ğiındc dc^iştirınek isteriın. Üniversitcde hcnıcn hemcn yok sayılan modern cdcbiyatın tarihi hcnüz ya/ılma aşamasında. Bugünün okurıı, ö^rencisi ve eleştirmeııi hemen her şeyi kendi başı na el yordamıyla keijtetmek zoıuıura. f^a ha işin başmda sayılabileeeğiıniz için kavramların seçiınituie, kuramlarm ııygulanışında bir doga dıırıımıı hiikünı sürüyor. l'ürler, izlekler, dönemler ve akımlar, yöresellik vc cvrcnsellikler, tanınılannıa ya, birbirinden ayrı^tırılnıaya ve sinınan dırılmaya çahşılıyor. Bırakahm postınoderni, modern ve modeınistin ne olılıl ğunda anlasmanuı bile u/.ağıiRİayız bıı gün. Kiijisel befienileıiıı ( b j d î i ği g j f d romanı romandan saymama), özel gündemleıin (ilk olmak isteme) giiıulelik müdahalesiyle birarada yüriTyen bir tar tüjina sürmckte. Ciürbilek'in yapıtıyla bu taıtışma bir üst düzcyc sıçramaktadır. Cîcrck ele aldı gı yazarlar, gerek de^ındiöı konıılarla ılgili her ciddi tartı^ma, nıııulan böyle Ciürbilek'in yapıtııu göz öniindc bulıııı durmak zorunda kalacaktır. Okuınakla yerınmeyin, yeniden okuyıın. • Yer Değiştiren Gölge/ Dcncnıclcr/ Nurdan (îürhilch/ Mcti\ Yıiyıııldn/ ')(> \ C U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI 3 0 1