Katalog

En yaygın kullanıma Osmanlı tmparatorlüğu döneminde ulaştı Tombak'ın serüveni GundağKdyaoğlu Türkiye 'deyayıncvlcndışında yayın faaliyetinde bulunan kurumlann basına bankalar gcliyor .î. GündağKayaoğlu'nunyazdıgı "Tombak"kitabı da bir Dışbank yayım olarak gerçekleştirilmiş. Büyük özenle hazırlanan küabıyayma, AntikA.Ş.'den Yılmaz Uyar 1lazırlamış. Grafikdüzcnlcmc ise Nesrin Çclik'c ait. En yaygın kullanımına Osmanlı împaratorluğu döneminde kavuşan Tombak'ın tarih içindc gcçirdigi gclişimi uzman bir kalemden izlemenin yanısıra, günümüzde büyük paralar karşılığı satılan Tombak örneklerini olaganüstü baskılı fotograflarından seyretmek bile bu kitabı edinmek için yeterlineden. GÜNDAGKAYAOSLU akır ve bakır alaşımlarımn "altıncıva" amalgamı yarclımıyla yaldızlanması işlemine "tombaklama", bu şekilde altın kaplama yapılmış parçalara ise "tombak" denir. Tombağın Bati dillerindeki anlaını, bakırçinko alaşımı olan yapay bir metaldir. Ne yazık ki bizim sözliık veansiklopedilerimizedeBatıdillcrindekibuanlanıı"tercüme"edılmış,dilimi/.deki gerçek anlamı belirtilmemiştir. (1) B IBRIK DOvme bakırdan yapılmıs Dıs yuzeydekı suslemeler ajur teknığı ıle pırınc dokum S A Y F A 8 Tombaklama, altın görünümü vermek amacıyla, birçok kaba ve eşyaya vaygın olarak uygulanmıştır. Altmın hcmen her çağda az bulunan ve çok değerli bir metal olması scbebiyle birçok eşya altından yapılamamış, ancak çağlar boyu insanların vazgeçemediği aluntutkusu.kullandıklarıeşyalarahiç olmazsa altın görünümü vermc arzusunu doğurmuş ve tombaklama yöntemi böylece ortaya çıkmışt ır. Bu yöntemin Eskiçağ'da kimler tarafından bulıınmıış oldıığıı, hâlâ tartışma konusudur. Ancak, özellikle Batı Anadolu ve Beyşehir Gölü çevıesinde zengin cıva yataklarının mevcudiyeti, tombaklama yönteminin Anadolu'da diğer bölgelere kıyasla çok daha yaygın biçimde kullanılmış olmasına açıklıkgetirmektedir.Öyleki,Ortaçağ'da, Anadolu'daki cıva yataklarından elde edilen cıva, doğuya, İran'a ihraç edilmiştir. Birçcik Islam coğrafyacı Anadolu'dan İran'a ihraç edilen cıvadan övgüyle bahsetmektedir. Ancak salgın hastalık doğal afet savaşlar gibi sebeplerden dolay ı cıva üretimininaksadığıdönemlerdecıvaithali yoluna da gidümiştir. İngiliz ticaret konsoloslarının tuttukları düzenli raporlardan, 19. yy.'ın ikinci yansından Birinci Dünya Savaşı başına kadar diğer madenlerin yanı sıra cıvanın da İzmir limanına getirilmiş olduğu anla^ılmaktadır. (2) Tombaklama yönteminin Bizans împaratorluğu döneminde de başarılı bir şekilde ııygıılandığını yurtiçi ve yurtdışı müzelerdeki birçok Bizans yapısı metal eser kanıtlamaktadır. Erken Islam döneminde de soy metallerin kıtlığı, tombaklama yönteminin hemen her tür eserde çok yaygın biçimde kııllanılmasına yol açmıştır. T latta birçok İslam "simyacı" sı, yapay altın yapına peşinde ömür tüketmesine rağmen bu hayali gerçekleştirememiştir. Sclçuklu döneminde de bu yöntem devam etmiş, ancak ne yazık ki gunümüze kadar çok az eser ulaşabilmişrir. Günümüzde gerek Anadolu gerek Balkanlar ve gerekse Ortadoğu müzelerini süsleyen çok sayıdaki Osmanlı dönemi tombak eseri, bu yaldızlama yönteminin Osmanlı'da ne kadar yaygın olarak kııllanıldığını açık bir şekilde göstermektedır. Tlatta bazı tombak eserler üzerinde "tonbak" imzasıyla yazılmış damgaya rastlanmakıadır. Son dönem eserlerde gcirülen bu damganın sahtekârlığı önlenıek amacıyla vıırulmuşoldıığıı anlaşılmaktadır. Çok genel bir değerlendirme ile Osmanlı Inıparatorluğu'nda aydınlatma aracjarı, mutfak kapları gibi günlük kullanım eşyasında ve askeri eşyada olmak üzere, tombaklama yönteminin iki alanda da geniş kullanımını görüyoruz Günlük eşya arasında en çok; leğenibrik, buhurdan, gülabdan, kapaklı sahan, tas, ınaşrapa, hamamtası, su tası, güğüm, kahve sitili, Hncan zarh, f incan tepsisi, kandil, sakızlık, divit, kemer tokası, körüklü fener, şamdan ve mangallar tombaklanmıştır. Askeri eşyada ise at koşıım takırnı, ıııiğler, asa, kalkan, tören alemi, kılıç kını gibi toınbaklarkarşımızaçtkmaktadır. Unlü Türk gezgini Evliya Çelebi de Seyahatnamesi'nde tombaklama yöntemini"esnafıcıvacıyan"başlığı altında şu şekilde anlatmaktadır: ... Kuyumcular bu cıvayı potalar tçmdc atcşte pişirub içine sahk idilmiş varak altınları koyub beyaz kurşun gibi hal ıderler. Badehu ol kurs olan cıvayı altınu ateş üzre gümuş kılıçlgra hançer ve bıçaklara sürüb altun yaldtzlt iderler. Bu avaalart ferman ıle kuyumcular attarlardan ayırtp kendülcre yamak itmi^lerdır...(3) Biz burada tombaklama denilen altıncıva amalgamı ile yaldızlamanın tekniğinianlatmayaçalışacağız. (4) Bilindiği gibi bakır ve bakır alaşımlarımn altın kaplanması (altın yaldızlama) için mekanik, kimyasal ve elektrokimyasal olmak üzere üç ayrı yöntem vardır. Mekanik yöntemde, kaplanaC U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI 148