Katalog

Coğrafi keşiflere neler yol açtı? Coğrafi keşifler çağı olarak nitelendirebileceğimiz 14001600 yılları arasındaki dönem, insanlık tarihinin büyük dönüşüm evrelerinden biridir. Osman Bahadır bahadirosman@hotmail.com Genetik hastalıklarda tedavi denemeleri: PTC 124 Genetik hastalıklarda son yıllarda çeşitli tedavi denemeleri yapılıyor. Bunları gen transferleri, kök hücre, utrophin, exon skipping, myostatin, PTC (post transcriptional control) 124 olarak sıralayabiliriz. Bunlar içinde exon skipping (ekson atlama) ve PTC 124 öncelikli yer tutuyor ve bu ikisi için klinik uygulamalar aşamasına varıldı. Ekson atlama'dan önceki yazımda söz etmiştim (CBT, 1178; 16 ekim). Burada PTC124 çalışmalarını ele alacağım. Prof. Dr. Coşkun Özdemir, coskunoz@superonline.com 1 400 yılında Avrupalılar tarafından yapılan dünya haritalarında çizimler çok büyük ölçüde tahminlere dayanıyordu ve Avrupa kıyıları ötesinde kalan bölgeler de genellikle yanlış gösteriliyordu. Afrika’nın güneye doğru nasıl uzandığı ve Hint Okyanusu’nda kara parçasının olup olmadığı belirsizdi. Ayrıca bu haritalarda Amerika, Avustralya ve Pasifik’ten herhangi bir iz bile yoktu. Avrupa’nın, Afrika’nın ve Asya’nın iç bölgeleri hakkındaki bilgiler de yanlışlıklar içeriyordu. 1600 yılında ise, haritası olmayan ya da eksik bulunan yerler olarak sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifik kalmıştı. Yaklaşık iki yüzyıl içinde tamamlanan bu gelişmelere yol açan etkenler nelerdi? 15. yüzyılın başlarında Avrupa’da başlayan büyük coğrafi keşifler sürecine damgasını basanlar, Portekiz ve İspanya oldu. Portekiz ve İspanya’nın keşiflerde öncü rolünü oynamasına yol açan etkenler nelerdi? 15. yüzyılın başlarında Portekiz, küçük ve yoksul bir köylü ülkesiydi. Bu dağlık ve küçük ülke tarıma elverişli değildi ve Atlas Okyanusu’nun kıyıya yakın kesimlerinde yapılan balıkçılık, ülke ekono CBT 1182/ 10 13 Kasım 2009 misinin en önemli sektörünü oluşturuyordu. İspanya ise (o tarihte Kastilya) daha geniş topraklara sahipti. Nüfusu daha fazlaydı ve tarım ve hayvancılık ülke ekonomisinde önemli bir yer tutuyordu. Özellikle Portekiz’in karasal olarak genişleme olanağı yoktu. İspanya ise İberya yarımadasının müslümanlardan geri alınmasından sonra müslümanlar karşısında hiçbir başarı sağlayamadı. Kuzey batı Afrika kıyılarına yönelik birkaç girişimi sert direnişlerle karşılaştı. Öte yandan Akdeniz’de yeni bir müslüman güç ilerlemeye başlamıştı: Osmanlılar. Osmanlılar Balkanlarda da ilerliyor ve Avrupa içlerini tehdit etmeye başlıyordu. İşte böyle bir fiziksel konumda ve tarihsel dönemde, öncelikle Portekizliler denizlerde uzak yolculuklara girişmeye başladılar. Kendi kaderlerini zorlayabilmelerinin ve zenginliğe ulaşabilmelerinin tek açık yolu Atlantik sahilleriydi. Kuşkusuz Portekiz ve İspanya’nın deniz aşırı yayılmalarının ardındaki ekonomik dürtü, kendi malları için yeni pazarlar arama kaygısı değildi. Bu serüvenler, ticaret ve Avrupa ticaret sisteminin bir bölümünü oluşturan kaynaklar için, özellikle de değerli madenler için yapılıyordu. Avrupalılar için baharat ve zenginlikler bölgesi Doğu ile altın kaynağı olarak Afrika, her zaman göz kamaştırıcı olmuştu. Marko Polo’nun seyahat anıları ile çeşitli mitler ve efsaneler, maceracı ve gözü pek İberya gemicilerini zenginlik ve servet için açık denizlere çekiyordu. Bu girişimlerinde onların bazı avantajları da vardı. Gemi teknolojileri diğer Akdeniz ülkelerine göre daha gelişmişti. Tekneleri, Atlas Okyanusu’nun sert dalgalarına dayanabilecek yapıdaydı. Portekizlilerin ve İspanyolların denizaşırı seyahatlere çıkmalarında itici rol oynayan bir diğer etken de din oldu. 15. yüzyılda din hâlâ günlük yaşamın ve insan düşüncesinin önemli bir parçasıydı ve insanların davranışlarını etkiliyordu. Portekizliler, Afrika’nın batı kıyılarından aşağıya yöneldiklerinde, Aşağı Afrika’da, müslümanlara karşı ittifak yapabilecekleri büyük bir hıristiyan imparatorluğu ile karşılaşacaklarına inanıyorlardı. Bu tür inanışlar onların cesaretlerini arttırıyordu. Denizaşırı seyahatlere Portekizlilerden daha geç başlayan İspanyolların, açıklarını kapatmaları için daha fazla risk almaları gerekiyordu. (Önce Portekiz’den destek arayan fakat bulamayan Columbus, batı Avrupa ile Amerika kıyıları arasındaki mesafeyi, gerçek değerinden çok daha küçük olarak hesaplamıştı. Portekizliler bu mesafe için daha gerçekçi bilgilere sahiptiler.) 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’nın en gelişmiş bölgesi olan İtalya, coğrafi keşiflerde niçin dolaylı bir rol oynadı? İtalya’nın coğrafi konumu onu Akdeniz ticaretinin odağı yapıyor ve bu bölge, Afrika ile Asya’dan gelen ticaret yollarının merkezinde yer alıyordu. Venedikliler, ticaretleri ve zenginlikleri için yüzyıllardır Doğu’ya yönelmişlerdi ve bu onlar için geleneksel bir durumdu. Ayrıca Venedikliler 1492 1573 yılları arasında Osmanlılarla denizde savaşmak zorunda kaldılar. Öte yandan İtalya’nın ekonomik büyümesi, uzak kıtalardaki yayılmacı politikalar için kaynak ayrılmasını engelledi. Bu nedenle içe dönük yaşadılar ve kendi durumlarından hoşnut kaldılar. Zaten ilk Atlantik seyahatleri de İtalya’daki bir iç kargaşalıklar dönemine rastlamıştı. Ayrıca İtalyan gemileri, Akdeniz’in nispeten sakin sularına göre yapılmış daha dayanıksız teknelerdi. Bütün bunlara rağmen İtalyanlar keşif seyahatlerine katkıda bulundular. Hem bazı seyyahları mali olarak desteklediler, hem de haritacılık bilgi ve deneyimleriyle Portekizli ve İspanyol gemicilere yardımda bulundular. Coğrafi keşiflerin gerçekleşmesinde önemli etkisi olan başka bir faktör de, müslüman denizcilerin Avrupalı kaşiflere sundukları bilimsel ve teknolojik destektir. Bu destek o kadar önemlidir ki, coğrafi keşiflerin bilimsel ve teknolojik başarısını, bir Avrupalı eseri olmaktan çıkararak bir AvrupalıAsyalı eseri olarak nitelendirilebilecek hale getirir. Magnetik iğne, müslüman denizciler aracılığıyla Avrupa’da yayılmıştı. Usturlabın kullanımını da Avrupalılar büyük olasılıkla müslüman gemicilerden öğrenmişlerdi. Ayrıca üç köşeli yelken de olasılıkla Araplardan alınmıştı. Asyalı kılavuzların ve denizcilerin bilgi ve ustalıklarının da büyük katkısı oldu. Vasco da Gama, 1498’de Hindistan’a doğrudan gidişini, batı Hint Okyanusu’nun muson rüzgârlarını bilen Müslüman bir hintlinin yardımına borçluydu. Bu nedenle Fas’tan Ümit Burnu’na 80 yılda gelen Portekizliler, Asyalı denizcilerin yardımıyla Çin’e sadece 15 yılda ulaştılar. Ö ncelikle şuna önemle işaret etmek istiyorum. Bu bilgilere ve bu alandaki yeni gelişmelere ulaşmak hasta yakınları için aslında hiç de zor olmamalı.. Kuşkusuz çok sayıda yayın var. Güvenli internet sitelerine ulaşmak mümkün. Ne var ki bizde binlerce hasta ve aile bireyleri içinde bunu başaran kimseler pek az. Türkiye Kas Hastalıkları Derneği'nde temas halinde olduğumuz binlerce hasta ve aile bireylerine tanıya dayalı birlikler, gruplar oluşturmalarını telkin ediyoruz. Örneğin Duchenne grubu, SMA grubu, CMT grubu gibi. Bir araya gelen hasta ve aileleri iyi bir dayanışma içinde aynı hastalığı taşıyan çocukları için en doğru, en yeni bilgileri edinme çabasını gösterebilirler. Birbirlerine yardımcı olabilirler. Diledikleri zaman bu toplantılarına bilim insanlarını davet edebilirler. Gelişmiş ülkelerde bunun çok güzel örneklerine tanık oluyoruz. Hatta bu toplantıları ve buluşmaları uluslararası düzeyde gerçekleştirenler var. Biz İstanbuldaki dernek merkezimizde onlara bu toplantı için derneği memnunlukla açacağımızı ve taşımada da yardımcı olacağımızı bildiriyoruz. Üzüntü ile belirtmek isterim; bu basit, bu kolay organizasyonu yapamıyorlar ve çoğunluk yalan yanlış, bilimdışı tedaviler peşinde koşmaktan vazgeçmiyor. Cuma günleri Bilim Teknoloji için Cumhuriyet gazetesi alan hastalarımız var. Bu yazılar hiç olmazsa onlar için yararlı olabilir umudunu taşıyorum. Şimdi PTC 124’e dönersek, bu tedavi de ekson atlama gibi Duchenne hastaları için geliştirildi. Bu her iki tedavi şifa sağlayamıyor, ama hastalığı çok daha iyi seyreden Becker tipine dönüştürüyor. Önceki yazımda taşıyıcı annelerden erkek çocuklara geçen bu hastalıkta 3 çeşit genetik defekt görüldüğünü anlatmıştım. Hasta çocukta, 1) Delesyon, 2) Duplikasyon, 3) Nokta mutasyonu olasılıklarından biri söz konusu. Genetik incelemeler çocukta hangisinin var olduğunu gösteriyor. Delesyonlarda ekson atlatma tedavisinin geçerli olabildiğini gördük. PTC 124 nokta mutasyonu taşıyan çocuklar için kullanabiliyor. Ancak hepsi için değil. Nokta mutasyonuna sahip hasta çocuklar arasında stop codon (nonsense mutation) olarak isimlendirilen defekt varsa, PTC 124 sadece bunlarda yararlı oluyor. O nedenle genetik inceleme ile bu tedaviden yararlanacak olan hasta çocukları saptamak gerekiyor. Yazık ki, üniversitelerimiz ve devlet hastanelerimiz bu genetik incelemeyi yapamıyor. Sadece biriki özel laboratuvar bu incelemeyi yapıyor. Bedeli 2000 Euro kadar ve şimdilik devlet bunu ödemiyor. Görüldüğü gibi önümüzde aşılması gereken engeller var. Tüm Duchenne hastalarının % 13’ü böyle bir tedaviye aday. Bu tedavi, ayrıca Cystic Fibrosis hastalığında da etkili. Öteki kalıtımsal ve benzer genetik defekt gösteren bazı hastalıklar (hemofili, lisosomal depo hastalıkları sma) için de kullanılabilir olması mümkün. 2400 kadar genetik hastalıklar içinde %515'inde bu tedavi için elverişli olduğu anlaşılan nonsense mutasyon tipi genetik defekt var. Bu nedenle önümüzdeki yıllarda bu tedavinin başarısı kesinleşince, çok geniş bir kullanma alanı bulunacağı umudunu taşıyabiliriz. PTC124 tedaviye 5 yaş üstündeki Duchenne hastası çocuklar için başlandı. Amerika Kas Derneği bu araştırma için 1,5 milyon dolar bağış yaptı. Sağlıklı insanlarda yapılan 1. Faz çalışması oral PTC 124’ün iyi tolere edildiğini ve güvenilir olduğunu gösterdi. İlk çalışmalar PTC 124 uygulanan hastalarda eksik olan fonksiyonel distrofinin üretildiğini gösterdi. Şimdi (faz 2b) 11 ülkeden 37 merkezde ve 174 hastada farklı dozlar kullanılarak geniş bir çalışma sürdürülüyor. Yaklaşık 2010 bahar aylarında sonuçlar açıklanacak ve 6 ay içinde ilgili makamlardan onay alınmaya çalışılacak. Umarım ki yurdumuzda nöroloji klinikleri ve elbette Sağlık Bakanlığı bu gelişmelere ilgi duyar ve hasta çocuklar ve ailelerinin bu tedavilerden yararlanma olanakları sağlanır.