Katalog

Cumhuriyet BîLİM TEKNİK Kozmosun süper mıknatısları Eski parlak yıldızlann kalıntıları olan nötron yıldızlar Evren'de şimdiye kadar görülmemiş yoğunlukta manyetik bir alana sahipler. Bunlar Ay ile Dünya arasına girdiklerinde kredi kartlannın manyetizmasını yok edebilir. Işte, galaksimizin patlayıcı mitleri olan manyetarlar... eti" insanoğlu için ne anlam ifade ediyorsa manyetarlar da yıldızlar için aynı anlama geliyor. Ender rastanan manyetik ve mit$el canavarlar. Şimdiye kadar bunların sayılarının az olduğu sanılıyordu ancak Kanada, Montreal'deki McCill Univeristesi'nden astrofizikçi Vktoria Kaspi, henüz sırları çozulememiş başka yıldızlann da manyetarlar sınıfına ait olabilecekleri yonunde kanıtlar ortaya koydu. Kanadalı bilim adamının bulgularıyla şimdiye kadar belirlenmiş olan yıldızlann sayısı birdenbire Iki kat artmış oldu. Bu unlu manyetarlar, Evren'de şimdiye dek gozlenmemiş en onemli manyetizmaya sahip yıldızlar olarak biliniyor. Bunlar kısa bir sure once kozmlk alemde ortaya çıktılar. 1992'de Austin'deki Texas Universitesi'nden astrofizikçi Robert Duncan ile Kuzey Karolina Universitesi'nden Chrlstopher Thomson, notron yıldız topluluğunun bunyesinde, manyetar olarak adlandırılan, olağanustu bir manyetizmaya sahip ozel bir yıldız kumesi var olduğu teorisini ortaya attılar. Diğer notron yıldızlar, gibi bunlar da parlak yıldızlann kalıntıları olup, güneşten on kat daha buyük kütleleriyle kendi yerçekimlerinin etkisi altında bir supernova olarak patlayıncaya kadar enerjilerini kullanıyorlar. Gazlar yıldızlararası boşlukta yer değiştirirken yıldızın merkezi, çapı yaklaşık 15 km. olan bir notron topuna donüşunceye kadar buyuyor. Bu maddenin bir kaşık olçeği bir uçak gemisinin kütlesine eşdeğerdir. Ana yıldız patlayıp notronlu kuçuk bir yıldız doğurduğunda bazen kendi rotasyon hareketini de miras olarak bırakıyor; bu durum yeni doğan kadavrayı saniyenin birkaç binde biri kadar bir sure içinde bir tur donduruyor. Patlamadan hemen sonra yıldızın içi son derece sıcak olduğundan iç dairesel hareketler ortaya çıkıyor. Yanan notron sıvısı yüzeye çıkıp soğuyor ve daha sonra merkeze gomuluyor. Sadece bu hareket manyetik bir alan yaratıyor. Eğer yıldız kendi etrafında saniyede iki yuz rotasyonluk ya da daha buyuk bir hızla donerse, bu şekilde ortaya çıkan dinamo etkisi sıradan bir notronlu yıldızın yaratacağı manyetik alandan bin kat daha guçlusunu orta Y ya koyuyor. Boylece manyetar doğuyor. Bu yıldız şimdiye kadar Evren'de görülmemiş derecede en yoğun manyetik alanı oluşturuyor; bu yoğunluk oranı bir trllyon gauss'a (gaussmanyetik alan ölçum birimi) eşdeğer • (dunyanın manyetik alanının yoğunluğunun bir gauss'tan az olduğu goz onune alınırsa, bu yoğunluğun şiddeti daha iyi anlaşılabilir!) Bilim adamları bu derece güçlu bir mıknatısın Dünya ile Ay arasına yerleştildiginde, gezegenimizdeki tum kredi kartlannın manyetizmasımn bozulabilecegini kaydediyorlar. Notronlu yıldız soğurken, demir çekirdeklerinin hulasasından oluşan, bir km. kahnlığında bir kabuk oluşuyor. Sıradan notronlu yıldızlarda bu kabuk yerine oturmuştur. Ancak manyetar Notronlu yıldızlar katı bir yüzeye sahip olan tek yıldızlardır: Kalın bir nötron tabakaunı kaplayan bir kllometre kahnlığında bir kabuk. Normalde bu kabuk yerleş mlftir. Ancak manyetarlar ibz ko nusu olduğunda, yıldızın Içlnde olufan ve flddetll depremlere yol açan manyetik alanın devasa etkllertyle kabuk deforme ofıır. aralanndan ilkinin keşfedildiği 1982 yılından beri her tur açıklamayı geçersiz kıldı. Gerçekten de, bilim adamlan enerji kaynağının ne olduğunu belirleyemiyorlardı Şimdiye kadar AXP'ler patlayıcı olmayan ozellikleriyle şaşkınlık yaratıyorlardı. Ancak bu yalnızca gorunuşteydi: Vıctoria Kaspi, bunlardan biri olan AXP 10485937'nin patladığını ilk kez belirledi. Kanadalı uzman, bu tuhaf AXP lerin manyetar olduklanndan yıllardır kuşkulanıldığını ancak ilk kez kanıtlama fırsatı bulduklarını ıfade ederek nihayet manyetarlarınkine benzeyen bir patlama saptadıklarını ifade etti. Manyetarlar, fazla parlak olmayan bir tur rutine aniden gomulmeden once yaşamak için çok hevesliydiler. Gunumuzdeki modellere gore, bunlar ilk on bin yılda 'Soft Camma Ray Repeater'dılar. Daha sonraki otuz bin yılda nadiren patladıklarından sakınleştıkleri soylenebilir: Bunlar Anomalous Xray Pulsar'larıydı. Bu sırada, yıldızın sınırsız manyetik alanı manyetar uzerinde fren etkisi yaratıp rotasyonunu yavaşlattı ve Evren'i aydınlatan buyük depremler sırasında enerjisini fazlasıyla harcadı Otuz bin yıllık orta yaş donemini geçirdikten sonra yuz bin yıla kadar olan surede manyetar gitikçe daha yavaş bir biçimde kendi etrafında donen notronlu bir yıldıza, daha sonra da vaıiığı cismen saptanamayacak olu bir yıldıza donuştü. işte bundan dolayı da astronotlar bazı eski supernovalarım merkezinde her zaman yıldız kalıntılarına rastlayamayabiliyorlar. Manyetarlann babası sayılan Rober Duncan'a gore galaksimlzin merkezinde en az bir milyon manyetar var; hatta bunların sayısı 30 milyon ila 100 milyon arasında değişiyor olabilir. Sciences et Avenir Çeviri: Anahid Hazaryan Yıldız depremleri larda yanan kabuk sıcaklık 10 milyon dereceye kadar çıkabiliyor devasa manyetik alanın yarattığı korkunç gerilimlerin etkisine maruz kalıyor. Bunun etkisiyle deforme olup sonuçta bazen çatlayarak yıldızlarda tam bir deprem oluşumuna neden oluyor Manyetarı uzun sure sallayan bu depremin enerjisi daha sonra duşuk enerjili, yoğun bir gama ışını patlamasıyla dışarı çıkıyor. Bu tur püskurmelere oldukça sık rastlanıyor; nitekim şimdiye kadar, beş adet Soft Camma Repeaters (SGR) bellrlendi. SGR'ler patladıklarında gokyuzunun en parlak nesneleri arasında yer alıp Guneş'ın bir yılda yayacağı enerjiyi bir saniyede yayıyorlar. Astronotlar ilk kez S Mart 1979'da boyle bir fenomen belirlediler, o tarihte, bir duzine gezegen tarafın• Pusulanın ığnesmı saptıran dunyadakı manyetik alan 1 gauss avarındadır (Kutuplarda dan gama ışınları belirlenmiş0 6 gauss) ti. Bu ışın saldırısı da cihazla• Buzdolaplanndakı sıradan bir mıknatıs 1000 C nnı fazlasıyla doldurmuştu. • Dunyadakı laboratuvarlarda en etkılı manyetik alan yaklasık 400 000 G Saniyenin yirmide biri kadar • Dunyadakı bir laboratuvarda elde edılen en şıddetlı manyetik alan (saniyenin bınde bırı bir sürede patlama zaten Gukadar bir surede) 10 (7kuvvetınde) C neş'in bin yılda uretebileceği • Sıradan yıldızlarda gozlenen azamı alan 10 (6 kuvvetınde) enerjiyi ortaya çıkarmıştı. Di»Tıpık bir radyo gokasmının (Notronlu yıldızlann ortak turu) manyetik alanı 10 (12 kuv ğer notronlu yıldızlardan vetınde) C binlerce kat daha etkili man• Manyetarların manyetik alanı (Soft Camma Repeaters) 10 (14 kuvvetınde) 10 (15 yetik alanlara sahip olan kuvvetınde) C SGR'lerin daha sonra manyeFızıkçıler bıçbır zaman laboratuvarlarda 4 x 10(5 kuvvetınde) C 'den daha yuksek bir man tar olduklan saptanmıştı. yetık alan oluşturamadılar, nedenı ıse bu tur alanların yarattığı manyetik gerılımlerın dunyadakı Daha ilginç bir başka yıldız maddelerın gerılım kuvvetını aşmasıydı Bir yandan, Los Alamos'takı laboratuvarlarda Amerıkalı kumesi ise AXP (Anomalous araştırmaalar kımyasal patlayıcılar araalığıyla bir ıç patlama gerçekleştırırken dığer yanda Rui Xray pulsar) koduyla biliniaskerı yetkılıler yoğun manyetik alanları sıkıstırıp çok kısa bir sure ıçın yanı aygıtları bozulmadan yor. X ışınlannı anormal bir once yaklaşık 10 (7 kuvvetınde) C cıvannda manyetik alanlar olusturmayı basarabıldıler halde yayan bu gokcisimleri, Her zaman daha fazla... 851/16