Katalog

Mühendislikte etik teorileri ve kurumlar Dünyada Türkiye 2004'de Dünya Ulaştırma Konferansı'na ev sahipliği yapacak, ancak üniversitelerinde ulaştırma uzmanı diploması veren bir eğitim kurumu yok E ylemm kendısının dogru ya da yanlış oldugunu değerlendırmek etı ğe "gorevcı anlayış'la yaklaşımdır Eylemın sonuçları uzerınde değeılendu me yapmak "sonuçsal' eylemın kendısını değü de yapan açısından değerlendırmek ıse "erdemsel" yaklaşımdır Yuksek teknolojının egemen oldugu toplumlarda sonuç teorısı daha fazla onem kazdnır Ornegın otomobüleıe kulılık onleyıcı cıhaz yerleştırmek hava larlıhğını onleme açısından ıyı, otomobıl malıyetını artırma açısından kotudur Bu üa sonucun kdrşüdştırıkndsı ydpüdıktdn soııra karar verılır Sonuç teonsmın en onemlı bıçımlerınden bırı "faydacüık"tır Faydacı lık (utılıtarıanısm) teorısınm kurucusu John Stuaı 1 Mıll ıçın eylemler mutlulugu sağld dıkları olçude ıyıdırler Mıll e gore en fazla mutluluk prensıbı en çok kısının mutluluğu ıle ügüıdn Buradakı sorun herkesm mutlu olma yolunun deö;ışık oluşudur lu nedır 9 Inşaat muhendısı Samuel Florman etık uzerme yazüan kıtaplaıı yazıları vs eleştırerek şunu soylemektedır "Muhendıslıgın etıgını tdrtışmak yerıne uygar ve uygar olmayan muhendısı tartışmak gerekır Uygar muhendıs aynı zamanda er demlı olandır" [2] Dolayısıyla erdem te orısıne gıren bu yaklaşımda eylemın ken dısı ya da sonucu değıl gerçekleştıren kışı vardır Gerçekten de en ıyı mulıendıs olarak kabul edılenler en karmaşık hesapları yapanlar arasında degü muhen dıslık ozellıklerını erdemlı bır bıçımde surdurenler arasındadır cıler çevrelerıne esın kaynagı olurlar Moda deyımle 'vızyon sdhıbı"dnler Kendılerıru tum eylemlerm kaynagı olarak goren otorıter yonetıcılere daha sık rastlamlır Bu tur yonetıcıler kararları "teblığ eder" ya da satar'lar Demokratık yonetıcıler ıse ekıbm bır parçası olarak gorunurler Kararlan "danışırlar" ya da bır kararda "anlaşır"lar Otorıter yonetıcı ıçm çalışanın tatmınınden çok verımlılıgı demokratık yonetıcı ıçın ıse kurumun verımlılıgı onemlıdır Dolayısıyla muhendıs kurum yapısı kadar yonetıcı kdrdkterıne goıe de tavır belırle mek zorunda kalır Etık surdurulebılır olmalıdır Kurumlar yerleşık etık kurallardan uzaklaştırüdıklannda "dur" denmelıdır Etık dısı ku ruınsdl ılışkılerde duduk çalınmalı ve oyun durdurulmalıdır T Etik ve kurumlar Etık yalnızca kışısel bır konu degıldır Aynı zamdndd ve daha onemlısı ku rumlan da ılgdendırır Kurum anlayışı muhendıshgın resmı bır meslek olması de bırhktü yaruEndustnDevıımı(17r>0 1RG0 olarak duşunulebılır) ıle bırhkte gelışmıştır 0 zamana kadar aılc şırketlerı gıbı kı şısel ve dolaysız denetımlere ba<3h ış ılış İzlenecek yol Bu onleyışın muhendıslık anlamı guvenlı olmayan toplumsal faydayı gozaıdı eden urun ya da proseslere karşı çık maktır Nasıl 9 Verımlı bıı sonuç elde etmek ıçın ızlenmesı gereken yolun da bır standartı ol malı ve ıyı nıyete dayanmalıdır Şoylekı 1. Etık dışı oldugu duşunulen uygulama ya da genel anlamı ıle karşüdşdan sorun ılk başta belgelenmelıdır urhye kendı olanaklaıının ve gucunun doğru bır degerlendırmesırıı yapmak duıumunda oldugunda, olanaklarının ve bunların bedı bır guce donuşturulebüeceğı alanların bırı de "ulaştırma' dır Ulaştırma etkınlıgının toplumsal gonence katkısının olumlu ve buyuk olma zorunluluğu var Bu zorunluluklarm başında da "bılgı" ve "bılım"gelıyor Işte, bu noktada ulaştumadenüen ınsanlarm ve maüarın bellı amaçlarla bır yerden baska bır yere taşınması eylemının gelışımıne ve ozellıklenne çok kısa olarak bakalım Faydacılığa eleştiri Faydacılıkla ılgılı bıı eleştiri etığı kârzarar dengesı yapalak ekonomıye ındırge dıgı yonundedır Ornegın bır muhendıs cıhaz tasanmında ahnacdk olan guvenlık onlemlerı nın malıyetını açıkladıgındd tasarımın bu on lem olmaksızın yapüması da ıstenebılır Bu ko nudakı somut bır ornpk Ford Pınto otomobıllerı ıle ılgılıdır 1960'larda uretılen bu otomobülerm yakıt tanklarının patlamayd egılımlı oldukları anlaşümıştı Şırket bu arıza nedenı ıle olu şabüecek kazalar sorıunda odenecek taz mınat ıle otomobıllerın yenıden tasarımının malıyetı arasında bır karşılaştırma yapmış sonuçta tazmrnat odemenın daha az kulfet olduguna karar vermışü [1] Ulaştırma ve ekonomide yeri IJldştırmdiıın çdğda^. kaıakteıde bu etkm lık halme donuşmesı ulaşım araçlarının devreyp gırmesı üe eşzamaıdıdır Bu diüamda ıse ulaştırmanın teknolojı de dışkısının one çıktıgını goruyoruz Yanı "ulaştırma endustrısı bır muhendıslık endustrısıdıı ve rnsarüık toplum ve eko nomılerın gelışmışlık duzeyı de oidiıtüı olmak uzere, teknolojı ve teknolojüc gelışme ıle yakın dan bdğldntüıdır Ayrıca ulaştırma etkınlıkleı ının oluştuı dugu butun bunları bır kesım adı altında toplarnamızı mumkun küar ve bu anlamda ulaştıı ma kesımı ekonomının dıQer kesımlerı (rnal ve hızmet uıeten kesımleı) gıbı buyuk olçude d<1ısat yasalanna baglı olan bır kesımdır Bu sureç ekonomının hem uldştırnıa ke sımını hem de gerı kalan kesımlerı son derece karmdşık ve duyarlı bıı orgut ydpıauıa sokmuş tur Dolayısıyla burada alınacak kararlar kesın lıkle bügıye dayanu olmalıdıı Etik teorilerinin bilinmesi mühendislik yetisinin bir parçasıdır. Erdeme, göreve ve sonuca verilen öneme gore sınıflandınlan bu teorilerin modellemesi şu sıra içinde ele alınabilir: Eylemi yapan eylemin kendisi ve eylemin sonucu... kılen karmaşıklaşan sosyoekonomık yapı nedenı ıle kıuunısallaşmak zoıunda kaldı Kurumsallaşma IJzmdnlaşmd ve "Merkezıleşme' kavramlan uzerıne kuru lur Çunku ekonomık ortaklıklar bu kavrarnlar uzerınde temellenmıstır Etık sorunlar kurumsal yapılara gore çeşıtlüık gosterır Bu soı unlaı ın çozumu kazanmak/kazanmak ılkesı uzerıne kurulmuştur Bu ılkeye gore muhendısın amacı malıyetı duşururken urunu ıyıleştırmek enerjı tuketımmı azaltırken dalıa vüimüı makına yapmak malzemeyı azaltırkendaha dayanıkü cıhaz uretmektır Çalışma sıstemı etık dışı davramşlar uzeıme kurulmuş olan bır topluluktd etık büınce sahıp bıreylerın sıstem uzermdekı behrleyıcılıklerınden sozeddemez Dolayısıyla kurum ıçındekı muhendıslerın etık büınce ve sorunları etık kurallara baglı kalarak çozmeye çalışmaları bır noktaya kadar yeterlı olur Kışısel kaygı ve duygularını toplumsal çıkarlarm otesıne taşıyan kışüeıın yonetımınde kurumun çalışma sıstemı bır sure sonra yozlaşır ve 'Ahlaklı AdamAhlaksız Toplum" çehşkısı ortaya çıkar Bu nedenle, kurumlarda ozellıkle yonetıcı davranışlarının etık denetlemelere her zaman açık olması gerekır Gorevcı anlayışta ıse eylemın kendısı onernlıdır Eylem sonuçlaımdan ba ğımsız değerlendırılmelıdır Bu teorının mımaı ı Immanuel Kant kuralın ya da nıye tın ıç yapısının onemlı oldugunu vurgular Buna gore, sonucu kotu de olsa doğruyu soylemek gerekır Zaten her yalan mutldka dkü dışıdıı (Oıneğın, 2+2=5) Yukarıda sozu edılen Ford Pınto olaymda uyguldnan yontemın gorevcı anla yışla yaklaşüdığında etık kurallarla bağdaşmadığı açıktıı Ford Pınto tuketıcısı şırkete kar getıren bır araç degü, guvenılır bır otomobıl kullanmayı hak eden ın sandır Etık açıdan uretıcınm amacı ona bu hakkı vermek olmalıdır 2. Konu ıle ılgüı en yalan yetkılı veya sorumlu kısı bılgılendırümelıdır 3. Çozume alt basamaklardan baş lanmalıdır Hıyerarşıye uyulmalı ancak ara basamaklarda uluşacak, bıt bas et me" gıbi, kotu nıyetlı eylemlere karşı onlem alınmalıdır 4. Daha once dudugu çalıp etık dışı oyuna "Dur" demıs olanların ne gıbı yaptınmlarla karşı karşıya kaldıkları yakm geçmıştekı ornekler ıncelenerek oğrend melıdıı 5. Sorun kurum ıçınde çozulmuyor sa ve tek çozum o kurumdan aynlmaksa ılgüı orgutler (meslek orguüen vs) bdgı lendu ümelıdıı 6. Sorun asla abartdmamalıdıı Sorunu bclırlemek ve çozmek sorumlulukların tdnımı de dgüıdrr Dolayısıyla lasarımdakı seçımın muhendıse yukle dıgı sorumlulukları, Muhendısük Eüğı sıs temınde değeılendırmek gerekır Bu değerlendırme gelecek yazımızda yapüacak Doç Dr. Seyhan Uygur Onbaşıoğlu IT1J Makına F'akultesı seyhan@ıtu edu tr [l]MıtchamC ShannonDuval Engıneerıng Ethıcs, Prentıce Hall 2000 [2] FlormanS The Cıvüızed Engıneeı St Martın's Press, New York 1987 Bazı temel sorunlar Ulaştırma kesımı ekonomının dıger kesınüen gıbı, ıktısat yasaldruid bdgmüıdıı ve sorunları dığer kesımlerle benzerlıkler taşır I Jlaştırmaya toplamdan (GSYlH'dan) ne kadar kay 9 nak ayrılacaktır Bu kaynaklann ulaştırmanın alt kesımlerıne dagüunı (kesındeı drdsmddkı den ge) nasd olacaktır'' Ulaştırma polıtıkaları belırlenırken, bunların çevıe etküeıı nasü ve ne olçu de goz onune almacaktır9 Makıo ozeüıktekı bu sorunldim yanırıda mıkro temellı sorunlar da vardır Ne tur bır teknolojı seçüecektır 7 Ulaştırma hızmeüerınm fiyatlan ne olacaktır9 Ayrıca ulaştırmanın ıktısadı analızmde ulaştırmd üe dıger kesımleı arasındakı etkdeşrm buyuk onem taşır Butun bunlar ulaştırma kesımı üe dgdı kararların alınmasında/polıtıkalann tasarlanmasm da ve uygulanmasındd kurulu ulaştuma sıstemının ve bu sısteml oluşturan firmaların çahştırılmasında ışletümesınde karar alıcüarın ve uygukyıcüdrın ışletmecderın konularıyla ılgüı bdgı ve becerı sahıbı kısder olması gerektığını ortaya koymaktadır Bunun anlamı da, çagdaş ekonomderın Mühendisler nasıl davranmalı? Pekı, muhendıslerın nasıl davran masını beklerız''' Gorevcı teorıyı uygulayabılırler mı' Gerçekte bızım ve baskalarının nıyetlerını bılmek olanaklı mıdır? Eylernleı sıklıkla durtulerın etkısınden kay naklanmaz mP Duygulann etık hayatta ro813/12 Yönetici özellikleri ve etik Kurum yonetıcüerı de kışısel ozellıklerınden dolayı farklılık gosterırler Orneğın çok az rastlanan karızmatık yonetı R