Katalog

Kuzey Anadolu Fayı nedir? Levha tektoniği kuramı açısmdan bir değerlendirme... Yücel Yılmaz* uyuk deprem felaketını yaşarken, halkımız, medya aracüıgı üe Kuzey Anadolu Fayırun adını sık süc duydu Çunku deprem Kuzey Anadolu Fayının (KAF) kınlması ya da hareket etmesının sonucunda oluş OKYANUS muştu Bu nedenle KAF sadece yerbı HENDBÖI lımcılerın degü herkesın ügı konuların dan bırısı halıne geldı Kuzey Anadolu Fayı ve deprem yoresındekı ozellıklerı depremden sonrala haftalarda bırçok gazete ve dergıde anlatıldı ozelükle Cumhunyet Büım Teknık'ın depremı ızleyen sayüa Üreten Kenar Ureten ya da uzaklaşan nnda aynntüı olardk ele ahndı Bu yazıkenar yer lıtosferının uretüdıgı yoreler mızda ıse Kuzey Anadolu fayının ozel dır fekll I. Dünyanm l( kesMnl ve lltosferin hareketlni götteren fekll (Wyltte, 197S'dm almnuftır) Okyanus ortasındah sırtlar bu tur lıklerı ve oluşumu konulanna deprem kenarlara ornektır (şekil 1 ve 3) Bu bolgesınm de dışına taşarak genış bır oluşmuştur Bu fayların tumu aynı anda ya da kısa bır sukenarlarda yenn mantosundan tureyen magma kabuga çerçeveden bakmaya çalışacağız rede gelışmış degüdır Tıpkı son deprem kıngının gelış eklenmekte ve onun buyumesıne neden olmaktadır Bu Oncekı yazüardan da hatırlanacagı gıbı Kuzey mesınde oldugu gıbı bırbırlerme bır sureç ıçınde eklekenarlarda eklenen yera gereç üe yerkabugunun buyu Anadolu Fayı sağ yanal atımlı bır faydır Turkıye nın ku nerek çoğalmışlardır me hızı yılda 1 üa 9 cm arasında degışmektedır Şekil zeyını bır uçtan bır uca bıçerek geçmekte ve yaklaşık 2KAF bir transform faydır. Bu terım, fayın en 3 de de gostenldıgı gıbı bu tur kenarlar ok yonunde bır bın kılometre kada"r uzunluguyla ızlenebılmektedır Faonemlı bır dıger nıtelıgını belırtmektedır KAF'ın bır lev bırlerınden uzaklaşarak arada yenı açüma kırıklan oluş yın onemlı dığer üa ozellıgı ıse şunlardır hayı smırladıgını anlatmaktadır Transform faylar bır lev turmakta ve bu açüdıklar alttan gelen yenı magma üe 1KAF tek bir fay kın$ı değildir. Pek çok fay ha kenannı bır başka tur levha kenanna bırleşüren faydolduıularak okyanuslar orta kesımlerınden ıtıbaren gı dan oluşan genış bır kuşak oluşturmaktadır Bu kuşagın lardır Bu tanımın anlaşılabümesı ıçın "Levha" terımıne de derek buyumektedır Bu yolla ve bu hızla gunumuz ok enı bırkaç yuz metre ıle 3 5 km arasında degışmektedır kısaca degınmek ıstıyorum Yerkurenın kuvvete karşı dıyanuslarının buyuk bır kısmı son 65 m yü ıçınde oluş Bu kuşakta degışık uzunluktakı bırçok fay yer almakta renç gosterebüen yanı rıjıt davranabüen dış zarfına lıtosmuştur Yaklaşüc 5 müyar yıl yaşlı yer kurenın yaşıyla kar drr Bu faylar kız çocuklannın ınce uzun saç orguleruun fer (taş kure) dıyoruz (şekil 1). Yaklaşık yuz kılometre şüaştırüdıgında bu sure çok kısadır Yanı yerkabugunur duzenlenmesıne benzer bır ornek sergılemektedır Bır kadar kahnlıkta olan bu zarf tek bır parça halınde degıloluşumundan gunumuze kadar geçen zamanın ancal dıger degışle faylar yer yer bırbırlerme kavuşan, yer yer dır Herbırısı çevresındekılerden keskrn sınırlarla ayrüan %1 3'u kadar bır zaman düımıne karşüıktır Okyanusla bırbırlerınden uzaklaşan bır duzende dızılıdırler Bırbırve bagımsız davranabılen 8 10 buyuk parçadan oluşan nn, rum yeryuzeyının 2/3'unu oluşturduğu ve burüann lerını bazı noktalarda bıçerek geçerler Bazı kesımlerde bırmozayıkhalındedır(«ekil2) Bu mozayıkın bagımsız yerkabugunun geçırdıgı surenm yaklaşık %1'I kadar bı ıse bırının bıttıgı yere yakın bır dıger fay başlamakta yaher bır parçasına levha adı verümektedır Yeryuzunun surede oluştugu dıkkate alınırsa dunyamızın ne kada nı sıçramalar yapmaktadır Bu duzenlenımın sonucunda başlıca levhalan şekıl 2 de sergılenmektedır Bu levhalar hızla kendı kabugunu yenüedıgı anlaşüır ıçınde yuzlerce fayın yer aldıgı Kuzey Anadolu fay zonu B yerrn ıçınden kaynaklanan enerjı üe sureklı hareket halrndedır Levhalann hareket yonlen şekil 2'de oklarla gostenlmektedır Bır dığer degışle bırbırıne bıtışık konumdakı levhalar bagü olarak bırbırlenne gore yer degıştırmekteîür Bu hareketın motoru yer mantosundakı konveksıyon akımlandır Bu buyuk 810 levha dışrnda bır çok kuçuk levha da vardır Şekıl 2 de bu kuçuk levhalardan bırısını de Anadolu'nun oluşturduğu gorulmek tedır Bır levhanın kenarlan uç farklı tıpte olabümektedır 1 Ureten ya da uzaklaşan (dıvergent) kenar 2 Tuketen ya da yakınlaşan (convergent) kenar 3 Pasıf kenar (transform fay) Okyanus ortasındakı yuksek ve sıcak sırtlar bo yunca sureklı buyumekte olan yerkabuguna ekleneı bunca magma gerecıne ragmen yerkurenın hacmmd* belırgın bır artış saptanamamıştır Çunku okyanusla oluştuklarına yakın hızlarla kenarlannda dalıp batıp tek rar oluştugu kaynagına yanı yerrn mantosuna gerı don mektedır Bu durum şekü 1 ve 3 te gostenlmektedır Bı tur kenarlara ıse tuketen kenarlar adı verümektedır Tttketen Kenar Bunlar okyanus lıtosferının bel bu açıyla yerın ıçıne dogru yoneldıgı levha kenarlandı (şekil 3). Bu kenarların okyanus yuzeyındekı gosterge lerı derın ve uzun okyanus hendeklerıdır (şekü 1 ? v 3) Yer kabugunun en derm yorelerı bu kuşaklara karşı lık gelır Bu kenarlara dalma/batma (subductıon) zon adı verümektedır Bu hareketın sonucu olarak dalm batma zonldrı boyunca sureklı derın depremler olmal< tadır 700 km derınlere kadar depremlerın kaydedüdrt bu duzleme varlıgrnı ılk farkeden yerbılımcüerın adı ve rüerek Benıof Wadattı zonu da denılmpktedır Pasif Kenar; Bu tur levha kenarlannda levhd n uretılmekte ne de tuketılmektedır Bu kenaı laı boyunc< bırbırlenne komşu levhdlar yanal yonde bırbırlenn gore hareket ederek yer degıştu mektedır (şekil 3) B Şekil 2. Dünyanm büyük levhalan (Vlne, 1971den alınmifttr). Oklar levhalann hareket yönünü göstermektedir. Daha kü olay bır tıen garındakı yanyana 2 trenden bırısının hare çük levhalar numaralaHa göiterllmiftlr. 1: Arap levhau, 2: Fillpin levhası, İ: Kokos levhosı, 4: Naska levhatı, 5: Karayip ket ederek uzaklaşmasındakı duruma benzetüebüır B levhau, 6: Skotya levhası 652/6