Katalog

Beynimizdeki saatler bozulunca Biyolojik saatin nasıl çalıştığım açıklayan çalışmaların sonuçları sadece depresyon tedavisinde değil, daha pek çok alanda bilim adamlarını aydınlatacağa benziyor. ayaünuzı programlayan ıçımızdekı saatlen ıstedıgımız zaman yenıden kurabıldıgımızı bır du şunun Sabah kahvalüda onemlı bır ış goruşme nız mı var, saat 5 30'da zınde kalkabılecek şekılde saatı mızı kurabümek ne kadar ıyı olurdu Vucudumuzun kronometrelennı kontrol edebılmek hoş bır luks gıbı gorunuyorsa, bır de Jason K. nın durumunu duşunun Jason biyolojik saanndekı bozukluktan kaynaklanan SAD'den (Seasonal Mectıve Dısorder mevsımsel psıkolojık hastahk) dolayı bellı mevsım lerde anormal derecede halsızlık hıssedıyor SAD yazın etkısı azalan hattd hayal urunu gıbı gorunebüen, ancak yüın gerı kalan kısmmda hayatı altust edebılen bır hastabügılere ıhtıyacı oldugunu soyluyoı Fareler uzerındekı son araşürmalar, memelılerın gozlerınde ozelleşmış fo todlıcuar oldugunu ve bunların dırekt SCN'e gırhgını gostenyor Araştırmalara gore retmadaki bu fotoalıcılar konı ve çubuklardan (cones & rods) farkh H zaman dılımlerını hızla aştıgımızda ve gıttıgımız yerm saatme ayak uyduramadıgımızda yaşadıgımız jet lag sendıomu Bu bahsettıklerımız çok belırgın olan bozukluklar Bıyolojık sddtlerımız aynı zamanda vucudumuzun hastalıklara olan egılımını de behrlıyor Orneğm, acıya duyarlüıgımı;' sabah saatierınde, kalp knzı geçırme olasılıgımız ıse ogle saatierınde en yuksek sevıyededır Saatlerin kurulması Goze gelen ışık bu alıcılar taraündan SCN'e ıletıldıgınde saat kurulur Eger sabah erken saatlerde ışık gelırse saat üerı alınır, gecerun ılk saatierınde gelen ışık ıse saatı gerı alır Eger, Jason gıbı kuzeyde yaşayan bı rıysenız saatınız kışın yavaş ışlemeye başlar Terman, New York'tah hastalarına bıyolojık olarak Chıcago ya da hatta Calıfornıa'da yaşadıklarını sabah uyanmaldrı gereken saatte bıyolojık saatlerının bırkaç saat gerıde oldugunu ve beyınlerının onlar uyansalar bıle hâlâ uyudugunu soyluyor Fakat, herkes bu problemle yuzyuze değıl Pekçok ınsan sabdh yeterınce guneş ışıgı olmamasına bu kadar duyarlı degıl SAD ozellıkle kutuplara yaklaşıldıkça ışıgın azalmasıyla artan bır hastdlık ve saatı tekrar kurabılmenın en ıyı yolu yapay ışık SCN'ın bıyolojık saat oldugunun bulun ması 1970'lerde gerçekleştı Ancak, son çdlışmalar ıç mekanızmasının anlaşılmasını sagladı Bır grup laboratuvarda (Brandeıs, Dartmouth, Harvard, Nothwestern, Rockefeller ve Scnpps) yurutulen çalışmalar, SCN'ı meydana getıren herbır hucrenın bıreysel olarak ıçten programlanabüdıgını gostenyor Vücudumuzdaki saatler Geleneklerımız ve sezgüerımız bıze yuzydlardır bıyolojık bır saatımız oldugunu soyluyordu, fdkat bunun ne oldugu nerede bulundugu ve nasıl çalıştıgı tam bır muammaydı Gunurnuzde, serı çalışmalar sonucunda Jason, koş aylarında gunleıın her geçen gurı bıraz daha kararmasıyla bırlıkte ruh halının de ayru oranda ka rardi(5ını soyluyor Iş hayatı daha çeküme? gebyor, her haııgı bır şeyı yapmak her zamankmden daha fazla çaba gerektınyor ve artık uykular dınlendırıcı olmuyor Jason, "kış aylarında her gece ortalama 15 kez uyandıgını ve aşırı derecede şeker tukettıgını soyluyor Her üç kişiden biri Jason'ın bu yaşadıkları az rastlanır bır olay degıl New York'ta yurutulen yenı bır çalışma, her uç yetışkın den bırının ozellıkle kış aylarında bu rahatsızlıgı yaşadıgını gosterıyor 100 kışıden 6'sında ıse aşırı depresyona rastianıyor Golumbıa Presbyierıan Medıcal Center's New York State Pshchıatrıc Instıtute den (New York Cıty) klıruk psıkologu Michael Terman, yaşananlarm tıpık can sıkıntısının çok uzerınde oldugunu soyluyor SAD, sadece ruh halını degıştırmekle kalmıyor, yaklaşık 5 ay boyunca sosyal bır ınsanı neredeyse asosyale çevırebılıyor Lobıdonun tamamen kaybedılmesı annelerın annelık yapmasını, ışlerıne olan ılgıyı yok edebılıyor Eger, 9'dan 5'e çalışma saatlerıne ayak uyduramıyorsanız, problemınız çok da kuçuk sayümaz Pek çok SAD hastası yaşamını hastalıgına gore ayarlamaya ve da ha once hayal ettıklerı yaşam tarzına asla ulaşamayacaklaıinı duşunmeye başlıyorlar Bu hastalık bıyolojık sadtlerımızın sebep oldugu pekçok uyku bozuklugundan sadece bırı Aslırıda, bıyolojık sddtlerımız tıkır tıkır çahştıgında bıle sorun dogurabılıyorlar Bu sorunlardan en unlusu Saat nasıl çalışıyor? Pekala, herbır hucre otonom olarak kendmı nasıl programlayabılıyor' Gelm hep bırlıkte basıt bır modele goz atalırn Drosophıla melangaster, halkça bılınen adıyla sirke sineği Esas ıtıbarıyle Dro sophıld'nın hucresel saatlerı memehlerdekı gıbı çalışıyor Dongu sınegın üa genryle bırlıkte başlıyor Bu genler DNA'dakı pekçok aktıf gen gıbı proteın yapımını saglıyorlar dCLOCK ve dBMALl proteınlerı Bu proteınler ıh sa at genını daha aktıf hale getınrler per ve tım Bu genler de proteınlerını uretmeye başlar ve gun boyuncd bu proteınler sıtoplazmada bınkerek kornpleksler oluştururlar Bellı bır mıktara ulaştıklannda ıse per ve tım proteınlerı uretüdıklen çe kırdege gerı donerek dCLOCK vc dBMALl 'ı yapan genlerın aktıvıtesını durduruı laı Boyle ce daha fazla proteın uretılmez Sıtoplazmadakı rum tım ve per proteın komplekslcrı ayrüdıktdn sonra dongu aynı şekılde dCLOCK ve dBMALl genlerının aktıfleşmesıyle yenıden başlar Bır dongunun tamamlanmdsı ydkla şık bır gun surer Gerçekte, bıyolojık saat bundan bıraz daha kar rnaşık bır yapıya sahıp Drosophıla dd ışık tım pıoteınle rını parçalarken, memelılerde ışık per proteınını aktıfleşünr Bu, ışıgın bıyolojık saatı nasıl kurduğunu açıklıyor Detaylar turden ture degışıklık gosterse de temelde evrensel bır mekanızmaya sahıp Bıyolojık saat kendı kendıne çalışmaya başla^abılıyor ve ışık sıcaklık gıbı dış etkenlerden yalıtüsa ddlıı kuıulu halde ışlemeye devam edıyor Bu durum ışıgın saatı tamamen kontrol etmedıgını ve sadece gunun uzunluguna gore kurduğunu gosteriyor SAD'ı araşnran bılım adamlan bozuk bır bıyolojık BIYOLOJIK SMTLERİN BABASI Bıyolojık saatlerın tarıhı 1911 yıhnda Avusturyah zoolog Karl von Frisch 'ın (18861982) klasık deneyıyle haşlar Von Frisch, golyan bahğuıı (Phoxınus phoxmus) araşlırdığı dcneylennde gunduz ışık olduğunda bah ğın rengının koyıılaştığmı akşam etrafkarardıtfında ıse hayvanm rengının açıldığını gormuştu Von Frisch, gol yan bahğmın bu reaksıyonunun go/lerıyle algıladığı ışıktan kaynaklandığmı bulmuştu Onu şaşırtan kor bahklann da dynı reaksıyomı gosterebılmesıydı Von Fnsch, bu bulgulan sonucunda beynın ıçmde bır bolgcnın ışığa dırekt tcph verebıldığını one surdu Daha sonrab araşürmalarmda bu bolgervn melatonın ureten pmcal bczı oldugunu buldu 6S2/4 bıyolojık saatlerımızle ılgüı pek çok bılgıye salııbız Beyrumızde, suprachıasmdtıc nucleus (SCN) olalak adlandınlan sınır hucresı kumelerı vucudumuzun bıyolojık saatlen SCN'ın bıyolojık saat oldugu ozellıkle fa re ve sıçan gıbı memelılerde yapüan deneyler sonucun dd ortaya çıktı Deney sırasında SCN dışan çıkarüıp kultur ortamında bekletüdıgınde kendı başına rıtmık davranış sergüeyebılıyor Bıyolojık saat aslında beynımızın dıger pekçok bolgesı gıbı bır çıft hucre kumesmden oluşuyor Bır ku me beynın sol yansında dıger kumesı sag yarıkurede hemen optık kıyasmanın (gozlerdon gelen sınırler optık kıydsmada çaprazlanarak beyne gırer) uzerınde yer alı yor Harvard Unıversıtesı'nden norobıyolog Steven Reppert, SCN'ın optık kıyasmanın hemen uzeıınde bulunmasının şans esen olmadıgını, vucudun gunluk rıtmını ayarlayabılmek ıçm dışarıdakı ışık dongusuyle ılgüı