Katalog

Anımsıyorum, öyleyse varım! Dr. Korkut Yaltkaya (*) "Her şeyı arumsamak, bır tur dehhkbr" Bnan Fnel K onuya cıddı bır havayla gırersek şoyle dememız gerekır "Bellek ogrenmeyı, usa vurmayı, bıhncı ve dolayısıyla kışüıgın burunlugunu sağlayan temel bır beyın ışlevıdır' Decarteı'm "Duşunuyorum, oyleyse vanm" sozunu "Anımsıyorum, oyleyse vanm1" şek hnde değışrumek pek de yanlış olmaz Belleğı once kısa ve uzun surelı bellek olarak ıkıye, sonra uzun surelı belleğı de bılmçlı ve bılınçsız olarak yıne ıkıye ayırmak (oldukça tartışmalı olsa da) doahstık duşunce tarzımıza pek uygun duşmektedır Kısa ve uzun su relı belleklerı anlayabılmek ıçın ıla olgu oykusu aktaralım Bunlardan ılkı A.R. Luria ya aıt 'S adındakı olgudur yaşam deneyımlenne daır en ufak bır aynnüyı unutmuyorlar ve bılınmeyen bır takvımsel algontmayı kullanarak 80 bın yü ıçınde herhangı bır senenm herhangı bır gununun, haftanın hangı gunu oldugunu (salı mı? çarşamba mP gıbı .) büebüıyorlar ve eger bu tarih yaşadıklan sure ıçınde ıse o gun havanın nasü oldugunu ya da ne turlu olaylann yer aldıgını anırnsayabıhyorlardı. Sacks, şahıdı oldugu bır olayı şoyle anlanyor "Bır Olağanüstü bellek S nın eksplısıt (büınçlı) bellek oluşturmakta olağanustu yeteneğı vardır Hıçbır şeyı unutmuyoıdu S gazete muhabınydı Dıger muhabırlerın yaptıklan gıbı hıçbır toplantıda not dlmıyor, konuşulanları unutmuyor, soruldu gunda tum konuşuldnldrı mota mot (sozcuk sozcuk) yme leyebüıyordu S , kendısınde bır tuhaflık ya da farklüık hıssetmıyor sadece dıger kışılerm neden notlar alıp durduklarınd şaşıyordu Ancak patronunun ısran uzerıne bır psıkologa başvurdu (Lurıa) ve bu psıkolog 30 yü sureyle S'yı ıncele dı ve sonuçları Bu mnemonıstın anlagı ısmıyle yayınla dı (Mnemonıst bellegı artırma yontemlen kullanan kışı Ancak çoğu kez ezbercı ya da tekerlemecı dıye de çevrümekte) S, ortalama 52 verüı sayı ısım harf lıstelerıne 23 dakıka kadar baktıktan sonra (bır defansında 16 yıl sonra) oldugu gıbı anımsayabüıyordu S bu hstelere bır kez baktıktan sonra arnk onları anladığında bır resım olarak goruyor ve bu ıçsel resmı ıstenüdığı gıbı okuyabılıyordu S, ayrıca sayüara ya da sozcuklere bır ses bır renk bır tat gıbı duyusal ozellıkler de verıyor, boylece anımsamdyı kolaylaştırıyordu Orneğın, sayüara şu ozellıklerı verıyordu 1 Kendıne guvenen, ırı yarı bır adam, 2 Keyıflı bır kadın, 3 Sıkınülı bırı, 6 Ayagı şış bır adam, 7 Bıyıklı bır adam, 8 Babayanı bır kadın (çuval ustune çuval bınmtş gıbı) 87 sayısının kendısıne şışman bır kadınla, bıyığını buran bır erkeğı anımsattığını soyluyordu Bu bulgulara gore, S'nın kısa surelı belleğının olmadıgı, her şeyı uzun surelı bellekte depoladıgı soylenebüır Gıderek S, unutamamaktan yakınır olmuş ve unutmak ıçın yontemler bulmaya çahşmış Ornegın unutmak ıstedıklennı (telefon numaralan, ısım lıstelen gıbı) normal ınsanlarda oldugu gıbı yazmaya başlamış Ancak bu kez de yazdıklarını kafasının ıçmde gorur olmuş S'nın bu yetenegıne karşüık kayıplan oldu mu? Lurıa bu soruya evet dıyor ve S'run yaşamdan bır amacı olmayan, yuzeysel ve donuk bır kışüığı olduğunu soyluyor Yıne Luna, S'nın usa vurma, sınıflandırma, nesnelerı onemıne gore sıralama gıbı yeteneklerden yoksun oldugunu, soyut kavramlan (şıır, mızah ya da benzetme ve deyımler gıbı) anlamakta guçluk çekuğını ya da anlayamadıgını soyluyor S 'nın bu eksıklıklerı bıze kısa surelı belleğın usavurmada, kıyaslamada, sınıflandırmakta, kısaca bügıyı degerlendırmede ne kadar onemlı oldugunu da gostenyor Kısa sureh bellekte algısal koüama (sessel, gorsel gıbı) onemhyken uzun sureh bellekte anlamsal kotlama onemlıdır Kısa sureh depolama sıgası 7±2 kurahyla sınırhyken, uzun sureh bellegın sıgası sınırsız denecek kadar genıştır (Yanı ortalama kışüer, soyledığınız 7 basamakh sayıyı hemen tekrarlayabüırler Basamak sayısı arttıkça tekrarlama zorlaşır) Sonuncu olarak, kısa sureh bellekte arabulgenye getır (anıyı çağırma) hemen hemen yanılgısız oldugu halde uzun surelı bellekte ara bul gerıye getır ışlevı yanügıya son derece eğüımhdır Başka deyışle uzun sureh bellegın anımsadıklarınnı hepsı dogru değüdır hat ta onemlı bır kısmı yanlıştır Olgu oykulerınde de belırttığırnız gıbı kısa surelı bellek, usa vurma ve yargı ya varma gıbı duşunsel ışlevlerın temelını oluşturur Ornegın şızofrerudekı duşunce bo zuklugunun kısa su relı bellek bozukluğuna baglı olduğunu savunan ruhbüımcüer vardır Oldukça kesm olarak bümen bıı bulgu vardır Yenı olayları anımsayamayan hastalann bır kısmı devını me dayah, ıncehk ve huner ısteyen becerüerı oğrenebüır ler Resim Todd Sller. DUşUnce patlaması 1992. gun masalarında duran bır hbrıt kutusu yere duştuğunde ıkısı de kendılıklennden '111' dıye bağırdüar 'Nasü bu kadar çabuk saydınız?' dıye sordum 'Saymadık, l l l ' ı gorduk' dedüer " Ammsarsanız benzer bır sahne, otısrık bır adamı canlandıran Dustin Hofmann ın 'Yagmur Adam" fümınde de vardır Dazlenn, tum bu yeteneklenne karşın çarpmabolme yapamayacak kadar gen anlaklan, uzucu ya da sevmdıncı olaylan duygulanımdan yoksun, hem aynı bıtevıye ses tonu ve donuk yuz ıfadesı üe çocuksu bır bıçımde ve gereksız aynntüan üe anlatan gehşmemış. kışüüden vardı Öğrenmenin temeli Oğrenmenın temehnı bellek oluşturduğuna gore bu durumda belleğı büınç dışı ve büınçlı olarak üaye ayırmak olası gıbı gorunuyor Büınçsız ya da ortulu bellege ımphsıt bellek de denmektedır ve bu tur bellek olusumunda kışının rolu edügen olduğundan, ımphsıt bellek bırüomını anımsanmaz Büınçh ya da açık bellege eksphsıt bellek de denmekte ve bu bellegın olusumunda kışı etkın rol oynadığından, eksphsıt bellek ıçenğı kolayhkla anımsanır Bu büınçh bır büınçsız bellek turlerı, uzun sureh bellege aıttrr Eksplısıt ve ımphsıt belleğı açıklayabümek ıçın şoyle bır ornek verebıhrız Bır kum yığını duşunelım Bır kum yığınının tepesıne bır kova su dokersek su açtığı oluklar boyunca tepenm eteklenne dogru akar Fazla vakıt geçırmeden tepedekı aynı yere bır kova daha su dokersek, bu üancı dokulen su bırıncısının açuğı oluklar boyunca akar gıder Buna ımphsıt bellek dıyebüırız Çunku kanallan ük su oymuş, üancı su edügen bır bıçımde bu oyulmuş kanallar boyunca hıçbır etkın ışleme gereksınım gostermeden akıp gıtmıştır Ük kanallar açüdıktan sonra, uzun süre üancı su dokulmezse kanallar kapanır Bu unutmadır Kum tepecığının bır kısmını kazarsak, beüekte bır bozukluk oluşturmuş oluruz, ancak bu durumda bır kısırn bellek yıter, tumu yıtmez Oluklardan akan üancı suyu yonlendırecek bırtakım su bentlerı kapakları takarsak, yanı üancı suyun akışını etkın olarak değışürırsek, bu durum eksphsıt bellege uyar (*) Prof Dr, Akdenız Unıv Tıp Rüc Norolojı ABD Uzun ve kısa bellekler Bu üa olgunun degerlendırılmesmde kısa ve uzun surelı bellek kavramlannın onerru ortaya çüayor Kısa ve uzun surelı bellek nedır? Bunu, bu üa bellek turu arasında farklan sıralayarak anlatmaya çalışalım Kısa surelı bellegın depolama suresı müısanıyeler ya da samyelerle olçulurken, uzun surelı bellekte anüann kalış suresı varsayımsal olarak sonsuzdur Bız buna yülar ya da on yükr dıyelım Kısa surelı bellekte bügı an be an kullanüır uzun surelı bellek ıse arşıvleyıcıdır, buradakı bügüer kalıcıdır Kısa sureb bellek bır tumceyı anlamamızı, kuçuk bır etkırüığın planlanmasını veya bır telefon numarasının anımsanmasını sağlayan bellektır Kısaca yenı edınüen bügüenn tekran, bınktınlmesı gıbı gorevlen vardır Ornegın bır kıtabın yazannı arumsamak ıstedığımızde, bu bügı kısa surelı bellege, uzun surelı bellekten aranıpbulunupgeürıhr Kısa surelı bellek, geçıcı olarak kısa kısa notlann ıhştırüdığı bır pano ücen, uzun sureh bellek şeylenn ne ve nasü oldugunu gosteren kalıa kayıtlann bulundugu bır ansıklopedıdır Saymak=Görmek Oliveı Sacksın ıkızler olgusu da benzer ozellıkler taşır 26 yaşında olan bu ıkızler gen anlakhydı ve yedı yaşından ben bır hastanede bakılmaktaydılar Ikızler, kendı 566/20