Katalog

lan biçimine getiriyor, yuvasını bunlarla kuruyor. O da tıpkı kerpiçten ev yapan bir insan gıbı bunlan üst üste dizerek kullanıyor. Her diziyi yaptıkian sonra çamurun kuruması için bir sure beklemesı gerekıyor ama yapım işi bitince yıllarca dayanabilen bir yuva sahibi oluyor. Yuvalarını havalandıranlar Yapılar çevrc denetimi saglama yolunda birer araç, ama tek başlarına yeterli degil. Daha 1yi bir çevre denetimi sağlamak için başka şeylere de gerek var. Reyner Banham, "...uygım biryapı insanı yazm serin tutabilir ama hiçbiryapı onu sıfmn altındaki dcrecclcrdc ısıtamaz. Cene uygun bir yapı onu güneşin sıcak ışmlanndan koruyabıhr ama hıçbır yapı güneş battıktan sonra onun karanlıkta görmesını sağlayamaz. Mirnarlık kurammm, tarıhının ve eğitiminin yapılann yeterli çevre denetimi sağladığı gıbı bir varsayımdan yola çıkmalanna karşın msanlar uzun deneyımlerden biliyorlar kı, başka bırbıçimde desteklenmeyen yapılar çevre denetimi açıKelebeklerin akrabası olan Trlchoptera türti bir smdan yeterli değıldır Yılın, hatta gunün boceğin larvası tarafından su İçinde kurulan hunl bir bölümünde bu amaçla kuUanuacak bir biçimindeki avlanma ağı. güç kaynağma gereksinim vardır. Kışm her zaman ateş yahlır, geceleri de lambalar yanar, yelpazelenmek ıçm kas gücünc gereksinim duyulur, fazla ısıyı gıdersm dıye yapılan havuzlarm fıstyelen su gıicuyle çahşırlar..", diyor. Onun bu sözleri hayvan yapıları için de geçerlı, onlar da kurdukları yapılarda daha ıyi bir çevre denetimi saglamak ıçm çeşitli onlemler alıyorlar Arılaı kovanlarının içi fazla ısınınca bir araya toplanıp kanatlannı titreştırmeye başlıyor ve yuvalarını havalandınyorlar. Soguk havalarda da gırışlerı kapatarak onlem alıyorlar, Termitlerın 56 metreyı bulan, yapımı da 1050 yıl alaıı yapüarında havalandırma bacaları oluyor, dış duvarda bırakılan delıkleıden giren hava ıçerde dolaşıp buralardan çıkarak yuvanm içini ıstenen serınlık duzeyınde tutuyor. Bunun yetersiz kaldıgı zamanlarda termıtler dış duvarları su ya da dışkılarıyla tslatıyorlar, bu sıvüar da buharlaşırken yapıyı sogutuyorlar. Kımi termıt türlerinin yuvalarımn enı çok dar oluyor, bunu da kuzey güney yonunde yerleştırıyorlar. Böylece dogu ve batıya bakan geniş yanlar sabah ve akşam guneşini alarak ısmıyorlar. ama sıcak öğle güneşınden korunmuş oluyorlar. Tropikal ormanlarda yuva kuran termıtler bunlan üst üste konmuş şemsıyeleı biçırnınde yapıyorlar, boylece de yagmuı sularının onlanrı ustunden akıp gitmesini saglıyorlar. Avustralya'da yaşayan bir çalı tavuğu türünde yuva yapma ışi erkeklere aıt. Bunu yaparken önce alçak bir çukur açıyor, ustune de yaprak ve çalı çırpıdan bir yıgın koyuyor. Dişı buraya yumurtalarını bıraktıktan sonra da onlaruı ustunü kum ve toprakla örtüyor. Altta kalan bitkdler bir süre sonra çürümeye başladıklarından yumurtalar için gerekli ısıyı saglı 566/14 yor. Erkek çalı tavugu yuvayı sürekli ızli yor, açtıgı kuçuk oyuklardan düını sokarak içerdekı ısı duzeyırıi denetlıyor, Eger bu istenenden az ıse yuvanın ustune daha çok kum yıgıyor, fazlaysa bu kez de kum yıgınınm kalınlıgını azaltarak çurume su recini yavaşlatıyor. Burun bunlara da tam 34 derecelik bir ısıya gereksinim duyan yumurtalarının saglıklı gelişmesi için kat lanıyor. Karmca yuvalannda yiyecek artıklarının, dışkılarrn kondugu ozel tüneller Yuvaların döşenmesi En guzel bir ev büe boş olursa ne ışe yarar9 Bu, yuvalar için de geçerli. Yuvasını kaba çalı çırpılardan ya da topraktan yapan kuşlar onlarm içini topladıkları tuylerle, kıllarla doşüyor ve hem yumur taları hem de yavruları ıçın yumuşacık bir orlarn oluşturuyorlar, Karıncalar bu amaçla yapraklardan yararlanıyorlar. Sincaplar yaşadıkları agaç kovuklarına yaJnız yiyecek depola koşulları oluşturmak için hay/anlai'i evcilleştirmişler, onlarm kendüâriylc birlikte yaşamalarmı saglamışlarsa ve çeşıtlı bıtkiler yetiştiriyorlarsa, kımı hayvanlar ın da bu yolu benimsedigi yo; uluyor. Karıncalar yuvuiaııııda bitkileıin ozsuyunu emen yaprak bıtlerinı besliyor, onlarm kendılerıne fazla geldiğı ıçm dışan çıkardıklan şekeri de kendılerı yıyorlar. Termitler de yemek amacıyla ozel bir mantar türü yetiştiriyorlar, yuvalannda bu iş için ayrı bolümler bulunuyor. Hayvan yuvalannda asalaklara da raslanıyor. Düzenleme ve biçimlendirme Goruldugu gıbı ınsan yapılanyla hayvan yapıları arasmda buyük benzerlikler var; bu da çok dogal, hepsi sonuçta aynı doga yasalarma, kurallarma uyuyorlar, Yapı etkmligvne genel yaklaşımla nnda da koşutluklar gozlenıyor. Uygun bir yer seçme, kurulacak yapının yonunıı belirleme, kullanılacak yapı gereçlerıni saptama benzer ükelere göre oluyor. Her ne kadar uygulanacak yapım yontemierinı hayvanlar ıçgudusel olarak biliyorlarsa da, yapılann iç duzenlemesme, bıçımlenmesine ilişkin kararlar işlevsel gereksinimlere uygun oluyor. Zaman, güç, gereç kullanımının da elden geldıgince tutumlu yapıldıgı gözleniyor. Hatta aralarmda belli bir geometri bilgisi diyemesek büe, duygusuna sahıp olanlar bile var. Orumceklcr ikı nokta arasuıdakı en kısa çizgınin bir dogru oldugunu bilıyor, arılar insanı bile ımrendırecek düzgunlukte altıgen yapma becerısıne sahıpler Bilimsel adı Gnathypops rosenbergi olan, kimi zaman da kuyubalığt olarak adlandınlan balığın kumda açtığı dtişey çukur. Bu çukunın çevresi içeriye çökmesini engellemek amacıyla tas parçaları ve deniı kabuklanyla pekiftirillyor Sonuç Caiterosteus aculeatur türUne bağlı bir balığın bltki parçalanyla bir yuva kurması. Avustralya çalı tavuğunun yuvası. Çukunın (1) Ustune çalı çırpı ve yapraklar (2) yerlestiriliyor bunlann arasına yumurtalar bırakıhyor (3), hepsinin üstü de bir kum katmam ile (4) örtülüyor. oluyor. Toprak altmda yaşayan pek çok tur yuvaları için birden çok giriş yapıyorlar. Bu gerektigi zaman bıri olmazsa ötekınden kaçışı sağladığı gibi havalandır maya da yarıyor. Kuşlar ve memelıler gıbı sıcak kanlı hayvanlar yuvalarını kendı ısılarıyla sıcak tutuyorlar, kuyruklarını, kanatlannı sallayarak serinletiyorlar. Termıtlerin yeraltı suyuna ulaşmak için 40 metre derine kadar inen tüneller açtıgı bilınıyor. Daha önce sözünü ettigimiz kırrruzı orman kanncaları yuvalarının ustune kurdukları tümseklerde kullandıkJarı bitki parçalarını sürekli degıştırıyorlar. Nemli olanları güneşe bırakarak kurutuyor, kuru olanları da tumsegın ustune yerleştırıyorlar. Boylece de bunların çurumesinı onluyorlar. mıyor, aynı zamanda yumuşak bitkı par çaları da getırerek onun daha sıcak ve rahat olmasını saglıyor Kımı hayvan turlerı bu amaçla ince toprak ya da kurndan yararlanıyor. Kendi gövdelerinden salgıladıkları iplikleri kullananlar da var. Termitler yedıkten sonra çıkardıklan tahtamsı parçaları yuvalarının duvarlarını kaplamak için kullanıyorlar. Yuvayı dişi kuş yapar demişiz ama her zaman degil Kimi kus türlerinde yuvayı erkek yapıyor ve onu dışilerin begenısıne sunuyor Bunlann bir bölümü kurdukları bu yapıların içıne goz alıcı renkleri olan ya da parlayan nesneler yerleştirıyorlar, başka bir deyışle onu susluyorlar, böylece de yuvanın çekiciligini arrürmaya çalışıyorlar. Nasıl msanlar daha rahat yaşama Yuva yapmak, yapı kurmak yalnız ınsanlara ozgu bir etkinlık degil. Hayvanların da hepsine burada degınılemeyecek kadar çeşitlı ve ilginç yapı etkmlıkleri var. Evrim süreci içinde her tur kendine ozgu bir "yapı sanatı" goliştirmiş, koşullar uygun oldugu zaman da bunu uyguluyor, kendisı için daha elverişlı yaşam koşulları, yaşama ve çogalma ortamları yaratıyor. Yeryüzünde yalnız bizim yaşamadıgımızı, onu ötekı canlılarla paylaştıgımızı duşunerek onları korurken yuvalarının da korunması gerektıgıni unutmamamız gerekıyor. Kım bilır, belkı onlarm yapı etkınligmden ögrenenecegımız pek çok şey var. Kaynaklar: Karl von l'rısch, Tiere als Banmeister FVankfurt/M, 1974 Karl von Frısch, On Küçnk Kapıyoldafimız, Çeviren: Nezihe/Jsaç, Ankara, 1947 Barbara Taylor, Aniznal Homea, London, 1996 Anonırn, Animal Architects, Natıonal Geographıc Society VVashington, 1987 Reyner Banham, The Architecture of the WellTempered Enviroıunent, London 1969 (*) Dr; Dogu Akdenız Üniversitesı, Mımarlık Fakultesı, Gazı MagosaKıbns