Katalog

Aydın kime demeli? Hüseyin Batuhan "aydın" kavramını irdeliyor ve "aldanmamak" ve "oldatmamak" için gerekli düşünsel titizliği gösterebilenlere "aydm" denmesini öneriyor. Hüseyin Batuhan ıldekı pekçok sozcuk gıbı, 'aydm' sozcugunun anlamı uzeımde bır anlaşma olmasa bıle bu soz cugun olumlu bır duygusal ıçerıgı oldugu şuphe goturmez Bır ınsanı "aydm" dıye nıtelendırmek onu 'ovmek" demektır Gene de kımm bu sıfata lâyık oldugunu bılmek ısterız Bundan da anlaşılacagı gıbı, bu sozcugun bır de bügısel anlamı oldugunu, en azından olması gerektıgını duşunuruz Yalnız bu anlam ınsanddrı ınsana decjişıı, dolayısıyla bızım "aydm" sıfatma lâyık gordugumuz bırı ne bır başkası bu sıfata lâyık gormeyebüır, elbet bunun tersı de geçerlı Bundan ılk bakışta şoyle bır sonuç çıkıyor Bır msanı 'aydm" yapan ortak nıtelıkler yoktur, olsa olsa aydm dedıgımız kışüer drdsında bazı "aıle benzerlıklerı" (VVıttgenstem) oldbüır D dıye sorarsanız aval dval yuzunuze bakar, zıra 'sayı' sozcugunu büır, dmd "asdl sayı" dıye bırşey duymamıştır As lında herkes butun gunlukdüı de bümez Bılım dülerı matematıkten fızıc/e fızıkten bıyolojıye, bıyolojıden psıkolojı ye, sosyolojıye ve antropolojıye gıttıkçe kullandıkça soz cukler de belırsız (ımprec ıse) ve çok anlamlı olamaya başlar hole sıra tarıhe geldıgınde genel bır belırsızlık ve çok anlamlılık karmaşasıdır başlar Bu sozcuklerm anlamlan uzermde bılım adamları anlaşmaya vardmadıkları ıçın, tekruk terım nıtelıgını kazanmdmışlardır bılım dalmda tekruk bır terım halıne getırümış olup olmadıgını bümıyorum Ben bu terımı şu anlamda kıülanmayı teklıf edıyorum 'Bıhmsel duşunme alışkanlüdarı edınmış kışüere aydm denmesı uygundur" Besbellı kı ben bura da kendı zevkıme uygun bır tanım onerıyorum lyı de, bu tanımda geçen 'büımsel duşunme' tanımmdan ne arüıyo9 rum Benım bu konuda dd tekhfim şu olacak "Dogrulugımdan emın olmadıgı bu ıd±ddd bulunmamak, dolayı sıyla dogrulugundan emın olmadıgı herhangı bır ıddıayı kabul etmemek büımsel duşunuşun gerekli ve yeterlı şartlandır" Buna gore, büımsel duşunuş msdnd hem bır kolay kolay "ınanmama sorumlulugu", hem de ona paralel olarak, bellı bır "şuphe etme yukumlulugu" yukluyor Bundan şoyle bır sonuç çıkarabılıı ız Ecjer bır msan bügıuretıcısı olmak ıddıasmda ıse, one surecegı füar ve ya teorınm yetermce belgelenmış olup olmadığından emın olacak, bügı tuketıcısı durumımda ıse herhangı bır ıddıa karşısmda once ıddıanm yetermce belgelenmış olup olmadıgını ardştırdcdk, ancak bundan emın olduktan sonrd ıddidyı kabul edecek lyı de bır ıddıanm yetermce belgelenmış olması ne demek 9 Burada elımızde bır tek pratık olçut var One surulon ıddıaya uzmanlarm yaptıgı butun ıtırazlar ıddıanm sahıbı tarafından tatmın edıcı bı çımde cevaplandınlmışsa, ıddıa yetermce belgelenmış sayüır Pekı, bunu nereden arüarız' Iddıaya yapüan ıtııazlarm ıyıce dzdlmasmdan1 Füarlerı füozoflarla büım adamları uretır Onlan de netleme gorevı de başka füozoflarla bılım adamlarına duşer Tuketıcı durumunda olan sıradan bır msan ' aydm" sıfatma layık olmak ıstıyorsa her yenı fıkır karşısında kendı kendısıne şu soruyu sormakla yukurnludur ' Bu fıku ka bul edılmeye deger mı ? " O çogu zaman bu soruya cevap verecek durumda değüdıı bu nedenle konunun "uzmanlarmm" goruşunu alması, almcaya kadar "çekımser" kalması gerekır Bu son tavıra şuphecüık dıyoruz Gelişigüzel kullanılıyor? Kavram kargaşası mı? Bızde bazı koşe yazdrları bu duru mu ''kavram kargaşası" dıye adlandırıyor lar, oysa kavıam kaıgaşası dıye bırşey yoktur, olmaz da Gerçekte olan şudur Degışık msanlar aynı sozcugu başka başka anlamldrdd kıülanırlar, ama bunlardan hangısmm dogru olduguna karar verecek bır mercı yoktur Kavram kargaşasından soz edenler her sozcugun bır tek dogru anlamı olduguna bunu da o sozcugu ken düeıı gıbı kullananların büdıgıne ınanırlar Ne yazık kı gunluk dıldekullandıgımız hemen hıçbır sozcugun boyle ortdk bır diılamı yoktur, zıra Platon üe Arıstoteles'ın san dıgmm tersme, bu düdekı hıçbır sozcuk kafamızdakı bu kavıamın sembolu degüdır Nıtekım Platon'un 'sokratüc" dıye vasıflandırüan dıyalogları da bu ıddıamızı belgelıyor 'Aydın' sozcugu de bunlardan bırıdır Demokrası', 'ozgurluk1, hatta 'felsefe' ve 'bılım' sozcuklerı de gunlukdüm karmaşası ıçınde gelışıguzel kullaralırlar 'Büım' sozcugunu bu obege sokmuş olmamı yadırgayarddr olabüır A\lt\li\liA Her büım kullandıgı sozcuklere bır tek n 7 vlr\\(\f\ nık terım nıtelıgını kazandırmaya çalışır, ama 'büım' sozcugunun kendısı hâlâ bır gunluk dıl sozcugu olma nıtelıgını konımaktadır Bu nedenle, bugun de bırbırmden bır haylı farklı büım felsefelerı" vdrdır Yazırnm başmda belırttjgım gıbı, bılgı sel dnlamı uzermde uzlaşüamayan ay dın' gıbı sozcuklerm çogu zaman ortak bır duygusal ıçerıgı vardır NıtPkım bır ınsanı 'aydm' dıye nıtelemek onun duşuncelermden hoşldndıgımız veya goruşlermı onaylddıgımız anlamma gelır Bu anlamda 'aydm' aynı zamanda bır "ovgu"sozcugudur Işte boyle ortak bır duygusal ıçerıgı bulunan, dolayısıyld ovme veyd yerme dmacıyla kullanüan sozcuklerm bılgısel ıçerıgı ınsandan msana değışebüıyoı Nıtekım, bırısme 'Aydm kıme denır 9 " dıye soıaısanız alacagınız cevap aşdgı yukarı şu olacaktır 'Vallahı bümem, ama herhalde profesorler, genellıkle 7.\ • ogretmenler füar adamları, bu arada edebıyatçüar, hatta gdzetecıler aydın dedıgımız kışüer arasında yer alır" Aynı soruyu bır başkasına sorarsanız, bu defa füozoflarla büım adamlarını aydınlar obeğıne sokdbılır Sozun kasası, sıradan ınsanlarm aydının ne oldugu konusunda açık seçü< bır füarlerı yoktur, ama dedıgım gıbı, bu sczcugun de bırçok başkalan gıbı, bır ovgu sozcugu oldugu konusunda dnldşırlar Aydm' gıbı degışık anlamldra çekılebüen sozcukler bazen msanlar arasında sozel taı tışmalara yol açarlar Bır sozcugun ne tur kışüeıe uygulandıgı konusunda teredd dutlerm başgostormesı onun ' belırsız" oldugunu degışık kışüer taıafmdan başka başka ınsanlara uygulanması ' çokanlamlı" (ambıguous) oldugunu, bu yuzden çıkan tartışmdların bır turlu sonuçlandınlamdmdsı ıse "kaypdk" oldugunu gosterır Bu tur tartışmalaım kavramcı dedıgımız kışüer arasında başgosterdıgı soylenebüır Zıhmsel nes rıeler olarak kavramlaıın varlıgına ma nanlar bır sozcugun dogru kullanılışmm kendı kullanışları oldugunu sanırlar Aydm' sozcugunun herhangı bıı Kapsam dışı kalanlar... Benım teklıf Pttıgım tanıma gore, genellıkle 'aydm" dıye adlandırüan bırçok kışı 'aydm' terımınm kapsamı dışındd kdlıyor Bunlar aidsmdd pek çok profesor ve duşunuru, hatta "büımadammı" sayabılınz Bunlaıdanbu kısmını kapsamdışı bırakmam bazüarmca yadırganabılır Gerekçem şu Bır büım adamı kendı dar uzmanlık alanmda ' büımsel duşunuş' kuratlanna uyduÇu hdJde bu aldn dışmda tam bır "sıradan adam" gıbı davranabüır, nıtekım, büım adamlarının ezıcı çogunlugu bu duıumdadır Istersenız, bır de sozcugun etımolojısıne bakalım 'Aydm' Osmanlıca'da 'munevver' sozcugunun ozturkçesı Her üa sozcuk de bızı "Aydınlanma felsefesı'ne goturur Bu felsefeye gore, aklın (yanı büımsel duşunmenın) en buyuk duşmanldrı boşmançlar (superstıtıon), onyargılar (prejudıce) ve dogmalardır Bırmcüeı daha çok hayal gucunun urettıgı, gerçek dunyada herhangı bır kaışıügı olmayan ınançlar, ıkmcıler daha çok duy gularımızın baskısı altmda yaptıgımız ace e Burada, 'Arnan, nasü olur, bırırun 'uçgen' dedıcjıne bu başkası 'dortgen' mı 7 der? Kırn bıçaka çatalı kanşüımıştır " dı yerek ıtıraz edcnleı olacaktır Dogrudur, bu gıbı bagiamlarda kav ram kargaşasma pek rastldnmaz, ama bu, dıldekı bazı sozculere ya kendılıgınden, ya da ozel bır 'uzlaşma' üe belırlı bır dnldm verılmış olmasmdan kay naklanır Matematık düınde "daıre" sozcugu sadece ' ay nı noktadan eşıt uzaklücta olan noktalarm belırledıgı kapa lı şekü (egıı)'e veıüen bu ad olup, bu ad yeryuzunde rast ladıgımız herhangı somut bır daıreyı degü, soyut' bır geometrık şeklı gosterır Uaha dogrusu, mdtematıkçıler bu sozcugu sadece bu soyut şeklın adı olarak kullanmak konusunda uzldşmışlardır Gerçı çatdl' ve 'bıçak' sozcuklerı uzermde belkı hıçbır zaman bu tur bır uzlaşma olmamış tır, ama ınsanoglunun beUı bır amaçla yaptıgı ve yemek yerken kullanüan bazı aletlerı gosteren bu sozcukten bel kı ınsarüarın bu aletlerı hep aynı amaçla kullanmalarmddrı oturu çok belırgm bır dnldm kazanmışlardır lyı de, aynı şeyı aydm1 sozcugu ıçın de soylemek mumkun mu' Oy le olsaydı, aydm kıme denır?" gıbı bır soıu araştuma ve tartışma konusu olur muydu? Her dıl buçok alt dıllerden (büım vc tcknık dıllerı) oluşur, bu nedenle, herhangı bır dılı konuşan kışının bu altdıllerı bümesı şart değüdır Kultursuz msanlar ddha çok pratık bır amaca hızmet eden gunluk" dılı korıuşurlar Matematık okumamış bır kımspyp Asal sayı nedıı?" 565/16 rıYI^IKI ' \ • * ' genellemeler uçunculer ıse ya bıze çocuklukta aşüandn/veyd herhdngı bır otorıtenm daydttıgı, geleneklerın pelüştırıp dokunulmazlık kazandırdıgı ınançlardu Her uç tuı manç da ınanıvermc üe şup heden kaçınma topragı uzermde çımlenen bılımdışı" züıın urunlerıdır Gordugunuz gıbı, benım aydınlık olçulerım bır haylı sıkı, zıra salt ınançla beslenen her ınsanı dışarda bırakıyoı Ben ancak aldanmamak ve aldatmamak ıçın gereken duşunsel tıtızlıgı gösterebilenlere ' aydın" sıfatmıldyLkgoruyorurrı Arna, umarım "aydınlık arılayışım" fazla karanlık degıl dıı