Katalog

Tekeller ve rekabet oyunu BP ve Mobil'in birleşmesi bizim için iyi mi? lyi ve kötü anlaşmalarm anlamı nedir? Mehmet E Karaaslan* gan kazanılmış hakedılmış yasal tekel durumunu harıç tutmalıyız Işadamı ve yonetıcının rekabet oyununu her zaman kurallara gore oyna masını beklpmek de saflıktır Ustelık bu kurallar ıyı tanımlanmamış belırsız veya cezaı yaptırımlan caydırıcı olmaktan çok uzak ve kurallan gozardı etmenın odulu çok yuksek olabılır Boyle durumlarda rekabet ve onun ıyı sonuçları bırçok pı yasada sekteye ugrayabüır ve hatta kısa surede tamamen oıtadan kalkabüır Rekabet ya daha once bırbırıne ra kıp uretıcı veya satıcüarın bır araya gele rek fıyatları kontrol etmelerıyle ya da tek bıı fırmanın zaman ıçerısınde rakıplerını eleyerek tekelleşmesıyle vp artık o pıya sada fıyat alan degıl fıyat yapan durumu na gelmesıyle yok olur Bunların dışında arızı olarak ula şım ve naklıye olanaklanndakı gerüeme ve aksamalar yoresel pazarlan ulusal pazardan ızole ettıgı ıçın yoresel bır pı yasa gucu veya tekel durumu yaratabüır Keza potansıyel ahcüarın pıyasa hakkm ddkı cahılhgı asımetrık bügılenmeden dolayı satıcı/uretıcüere pıyasa gucu sag layabüır Işte bu çok dogal sektorel yo gunlaşma rekabetın eksılmesı ve tekel leşme olgusuna pıyasd koşulları altında en etkın mudahale man devlet antı trost yasalarını kullana rak çok dogal ve saglıklı sayüması gere ken bu surece tepeden mudahale etmış oluyor? Ustelık bu rnudahalp oyle sanıl dıgı gıbı toplumun yararına da olmuyor Devlet daha ıyı yonetılen ışleyen ureten ve bu yuzdcn de guçsu? ve ve rımlı olmayan rakıplerını pıyasa dışına surukleyen fırmalara rekabetın yokol ması endışpsıyle mudarıale ederek ba şanyı cezalandıınuş ve guçsuzleşen rakıplerın zayıflıflını verımsızlıgını ve başansızlıgını odullendırmış oluyor İki hipotez Bu duı umda ıkı hipotez ekonomıst ler arasındakı temel goruş ayrılıgını ozetlıyor I. Tıcaretı koruma yasaları (antı trost antıkartel yasaları) rekabetı korur gelıştırır ve teşvık eder Bundan toplum yarar gorur o halde bu yasalar gereklı dır n . Tıcaretı koruma yasaları reka betı degıl zayıf guçsuz ve verımsız fır maları rekabetten korur Bundan toplum degıl uretıcılerın oluştuıdugu dar men faat gı upları yarar gorur Tekellerın ve kartellerın tarıhı bel h de msanlıgm yazüı tarıhı kadar eskıdır Babıl hukumdarı Hammurabi'nın ka nunlarmda (MO 21001u ydlar) tekelcı uygulamalara referanslar bulunur Eski Mısırda çogu devletın veya dınsel sını fın kontrolunde pıyasa hakımıyetlerı çok guçlu bırçok ekonomik etkınlık yurutulur Kral Solomon un madenlerını duymuşuzdur Klasık donem oncesı Yunandd pıyasa hakımıyetı ve tekel sag lamaya yonelık tıcarı dahd da çok as kerı guçle desteklenen şehır devletı gınşımlerıne bolca rastlanır Tekelleşme ve ekonomik gucun yogunlaşmasına karşı toplumsal tepkiler de hemen eşzamanlı ortaya çıkar lar Ornegın Atinalılar uygarlıklarınm dorugunda(lO 480 420 de) bankacüık endustrı ve kamu teşebbuslerı o donem ıçın en ılerı duzeylerde etkınlık gosterır ken tekel somurusunu farkedıp onun onune geçmek uzere oldukça ıyı îbleyen yasa ve kurallar koyarlar Larıumdakı buyuk olçeklı gumuş madenlerınde uretım devletın gozetım ve denetımmde surdurulur Ddha bonra Roma antık donemde endusttıyel faalıyetlerm kapsamını genışletır ve ure tım olçeklerını buyutuıken tekelleşme daha cıddı bır problem olarak hep or taya çıkar Imparatot Zeno IS 483 te her turlu tekel kartel ve tıyatlar uzerme anlaşmaları yasaklar Justinien Kodu 533 te pratıkte pek başarılı olmaba da aynı yasdkldrı ıçenr Justınyen Kodu nun ve Ahi Lonca gelenegının mırasçısı modern lurkıye Cumhuııyetı Rckaheün Konınma'v Hak hndah Kanun u 7 Aralık 1994 te kabul et mış (daha çok Atlantık otesı bu kodun ben/erı) Pekı tekellerın hıç mı ıyı tarafla 9 rı yok Ya oı talıkta kımseler yokken her 7 kes sızın elınıze bakıyorduysa Alfred Unıversıty karaasla@bıgvax alfreti edu A I nternet ten Turk gunluk basınına ulaştıgunda bazı sayfalann sol ust koşesmde yanıp sonen şu üan bır suredır dıkkatımı çelayor Dunyaran ıkı buyuk gucu BP ve Mobıl guçlerını bır leştırdı Bızımle yolunuz hep açık ola cak Daha once bırbırıne rakıp olan bu ıkı şırket bırleşıp daha da guçlu hale gplınce bızım yolumuz nasıl daha dçık olacak dıye sormaktan kendımı aldmadım Web sayfalarına gıdıp baktım Anlaşma ıkı fırmanın sadece Avrupa pazarlığı de sınırb BP nın 3 4 Mobıl ın 1 6 mılyar dolarbk varlıklarının birleşmesi ıle yıllık satışı 20 mılyar dolan aşan bır ortaklık hedeflenıyor Tahmınlerıne gore bu bırlıkle 400 S00 rnılyon dolarlık vergı once sı mahyet tasarrufu saglanacakmış Bu tasarruf biz tüketicilere yansır mı ya da ne kadan yansır' Hadı yansımayı bır tarafa bıraktık ya eskısınden daha kotu duruma duşersek yaru ıkı fır ma rekabet hakndeyken ortalama ben ?ın fıyatlaıını daha artınrlarsa9 Pıyasala rın ışleyışınde bu en kotu almaşığın ger çekleşmesının onunde herhangı bır ıçsel mantık var mı? Tıcarı anlaşmalar rıe ?a man ve kımın ıçın ıyıdır kımler ıçın kotu dur? Iktısat meraklıları bu soruları sor malı Ama konuyu anlaşma yapmanın genel olarak ıyı rekabetm kotu ve yıkın oldügu şeklındekı genel onyargılar dan kendını arındırarak yaklaşmalı En sona sdklddıgımı bimdıden dılımm altm daıı çıkdiayım Toplumsal açıdan deger lenduıldıgınde çoğu anlaşma kotu çogu rokobet turu de ıyıdır nı dogal olarak besleyen bır sureç değıl dır Elbette her rasyonel aklıbaşında ışadamı ekonomının butunu gozonune almdıgında rekabetın erdemlerını takdır eder ve hatta gereklıhgını de hararetle savunur Bır bakmışsınız aynı ışadamı dıger tarafta kendı ışınde ve bulundugu sektorde sureklı olarak rakıplerını altet meye buyumeye hakım olmaya kısaca rekabetı yoketmeye çalışmakta Boyle davranması tamamen rasyonel olup davrdnmaması enayıce bıle sayılabılır Ustelık yme ancak boyle davrandıgı su rece kabaca kârlüıga tekabul eden fır ma duzeyındekı verımlılıgı artırmış olur Verimlilik=Şirket kârlılığı mır Ulkemı? kamuoyunda ornegın ozelleştırme tartışmalarmda verimlilik artışmdan çoğu zaman firma kârlüıgının saglanması veya artınlması anlaşıldı ticareti koruma yaBalarını ışleterek yapılır Her konu da oldugu gıbı bunda da tam ter ıne goruş ve ınanib lar vardır ekonomıst Ekonomik verimlilik Iktısa' .porısı rekdbete dıyalı pıya salann ekonomik anldmda verımlılıgı aı t tırdıgını kabul eder Ekonomik vcnmlı hkten kasıt genellıkle toplumsal refahın (gonenç) artırıtaıası teknolojık gelışme nm hızlandınlması ıstıhdamm artışı gelır dagüımında adaletm saglanması turu ol çutler akte gelır Tıcaretı koıurrid yasaları (genel dfi.yld antı tıost antı kartel yasaları) re kdbetı bagldnıaya veya korumaya çalıştı gına gore bu yasaların uygulanması ve ekonomik polıtıkılarda bu yasdlard uy gunluğun gozetılmesı bır hukumet ıçın ıyı ekonomik polıtıka sayılmalı Rekabet hıç de oyle kendı kendı 565/10 Toplumsal açıdan değerlendirildiğinde, çoğu anlaşma kötU, çoğu rekabet türii de iyidir. Pekl BP Mobil birleşmesi? Bır sektorun karlılıgı o sektoıdeka fırmd (iu/pyınde ortdlama karlüığın yuk sek oluşu nederayle çok yuksek olabılır Şurası hep gbzardı edılır Hellı bır sektordekı ekonomı ortalamalannın uze rınde karlılık ekonomik verırnlılığın de gü tersıne ekonomik verimsizliğin o sektorde bırşeylerın yanlib gıtt jınm eksık rekabetın yogunlaşmanm ve belkı de pıyasalan pdylaşmanın ve/veya gızlı fıyat drılaşmalaıının bır ışaretıdır Burada patent hakkıyla garantı al tına alınan vc teknolojık gelışmeden do ler arasındd Hdkım paradıgma olan neoklasik teorıye ınancı tam olan bır ke sım ekonomıst rekabetın her durumda hakım gelecegmı ve tersıne gozlemlerın sadece geçıcı oldugunu donemsel yo gunlaşma ve tekel benzen egüımlerın sadec j buyuyen fırmdlarm bır şeylerı dı gerlerıne gore daha ıyı yaptığının gos tergesı oldugunu ve dığerlerının de 7a man ıçınde onlara yetışecegını ve rekabetın yokolması yonunde bır endışeye gerek olmadıgını ıddıa pdpıler Lger bu ıddıalar dogruysa o za