Katalog

Bl YOLOJI C Hucrede ışık nasıl oluşur? man da kendı turunun erkeklerını asla bulamazdı (Oysa ateşboceklerı fanatık mıllıyetçıdır, kendı turlerınden olmayanlarla asla bırleşme yapmazlar Ç N ) Ayrıca eşzaman yanıp sonme kontrastı (ışıkkaranlık karşıtlığını) arttırdığından ışık daha uzaklardan görulebilır Pekı, aşk yapacağım dıye yanıp tutuşan (daha doğrusu yanıp sonen) bu guzel böcekler ışıklarıyla kendılerını ele vermıyorlar mı? Duşmanları yok mu bunların? Olmaz olur mu? Kuşlar, kurbağalar vb bır yana Photurıs tıpı yırtıcı ateşboceklerı "yamyam dansı (daha Turkçesı gluglu dansı/" yapa yapa hemcınslerını yerler Dığer ateşboceklerı "erkeklığın onda dokuzu kaçmak, onda bırı hıç ortaya çıkmamaktır" dıyerek Photurıs'lerın uçuştuğu alanlara hıç gırmezler, eh tabıı, muhalefet ve kıskançlık, yamyamlığa kadar varırsa çekılmez olur Bu ışık nasıl oluşuyor, Işık saçmanm (blyolüminesans) cinsel daat Içın kullanılmasına en çok ateşböceklerınde bunu tam anlamak ıçın rastlanır. Bu kınkanatlı böcekler kannlarınm alt yuzunde sarı ışık eren bir "fener" ıçenrler. Cinsel bugun de araştırmalar davetler ekserı gecelerı ve alacakaranlıkta yapılır. B Erkek ve dışının ışık saçmalarının zamanlayapılıyor Buyuk olasılıkla ması tür ıçın spesıfıktır. 1'den 6'ya kadar çeşıtlı ateşboceğı tüıierlnln ustte erkek alta dışı, ışık uyarı çıkarıcı (pacemasaçma bıçımlerı görülüyor. Bu sayededır kı her turun erkeği ve dışısı, bınlerce bocek arasında bıle ker) sınır hucrelerı ışık birbirlerini tanıyabilirler. örneğın 1 nolu turde dışı uun suren bır ışıma yapıyor; erkekte cevap yok; organına perıyodık uyarıçunku hemen yere inıp dişiyle bırleşıyor. 2 nolu turde erkeğln uzun ışımasına dışı kısa bır ışımayla lar yollamakta, bu sınır yanıt verıyor. 3 noluda erkek ve dışı peşpeşe kısa ışımalar yapıyor; bunların sıklığı çıftler bırbırlenne hucrelerının kendılerı de yaklaştıkça artıyor; dışı geclkmeyle yanıt erıyor 5 e 6 noda dlşl belli bir aradan sonra erkeğe yanıt dış ışık uyarılarıyla uyarılerlyor. Sağda ustte gece bır ağacın ustunde eşzaman olarak yanıp sönen Asya ateşboceğı maktadır Eşzaman ışıma (Pteroptyx) erkeklen görülüyor, dlşlleh bekllyorlar. yeteneğı gızlı olarak her ateşboceğınde vardır vrupa ateşboceğının (Lampyrıs nebılırler Tayland, Malezya ve Yenı GıBılgısayar sımulasyonlarına temel olan noctuluca) yalnız dışısı ışık saçar, ne'nın gelgıtli ırmakları boyunca gecelerı matematık modellerle, eşzaman olmayan ınce bır dal veya yaprak uzerıne ağaç ustunde onbınlerce erkek ateşboceateşboceğı topluluklarının, bır sure sonra konmuş olan bu kanatsız dışı, gök doğrulğı (Pteroptyx) toplanır ve hep bırlıkte eşzaeşzaman hale geleceğı gösterılmıştır tusunda uzanmış bır ışın saçar Uçmakta man olarak yanıp sonerek ustlerınde uçan (Boston'dan R Mırollo ve S Strogate, olan bır erkek bu aşk sınyalını rengınden dışılerı cezbetmeye çalışır Dışılerın ışıkları 1990) ve şıddetınden tanır ve dışının yanına ko eşzaman değıldır, rastgele yanıp söner, Denlz hayvanlarında da aşk ıçın yanıp narak onunla cinsel bırleşme yapar Bu boylece erkek ve dışılerın ışıkları bırbırıne sonmeye rastlanır Okyanusların yuzeysel ışık sınyallerı "bak, senın ıçın 1yanıp tutu karışmaz Erkek ateşboceklerı gun batarsularında gecelerı ostrakod turu çok kuşuyorum, çabuk gel sevgılım " mesajını ken ağaçlara konduklarında karmakarışık çuk kabuklu hayvanlar fener alayları yaverır Ne var kı fener yakıp sevgılıyı davet bır şekılde yanıp sonerler, gece ılerledıkçe parlar 1980'de J.G. Morın tarafından ınetmek o cıvarda yalnız bır tur ateşboceğı onbınlerce erkek Pteroptyx eşzaman olacelenmış Vargula turu ostrakod'ların eryaşıyorsa anlamlıdır rak yanıp sonmeye başlar, ağaçlar bır kakeklen, dışılerı hıç duyulmamış bır şekılde rarır, bır aydınlanır, bu unutulmayacak kaBır bolgede bırçok tur ateşboceğının dar guzel bır manzaradır Erkek Pteroptyx yaşadığını veya tek turden olanların sayıca bır yandan "aşk ateşıyle" yanıp sönerken çok arttığını duşünelım Her turun bıreylerı bır yandan yakaladığı dışının ustune bıner kendı aralarında cinsel bırleşme yapacave ne ılgınçtırkı "fener"ını dışının gözlerıne ğından ış karışacaktır Doğa buna da çare doğru çevırır, gozlent kamaşan zavallı dışı bulmuştur Işığın yanıp sonme sıklığı her şık yapıcı hucreler (fotosıt) Atolla denidığer erkeklen goremez olur tur ıçın farklıdır her tur ışığını kendıne 6zzanalarında olduğu glbı butun vucuda gu bır rıtmle yakıp sondurur örneğın dağılmış veya ışık saçıcı organlarda (foAmerıkan ateşböceklerinin (Photınus) erEşzaman ışınlan ve anlamları tofor) toplanmış olabılır Bazı murekkepbakeklen sabıt bır arayla ayrılmış flaş çıftlerı lıkları ve balıklar (balıkçı balığı, LeıognathlEşzaman yanıp sonmesının neye yaraoluşturur, bu ara bu turu karakterıze eder, dae famılyasından mıdıllı balıkları vb) kendığı bellıdır, bu husus 1984'te Amerıkan yanı her dışı Photınus flaşların kendı erkedılerı ışık oluşturmayıp özel organlarda ışık bıyoloğu J. Case tarafından araştırılmıştır ğının aşk çağrısı olduğunu anlar Ne var kı saçıcı bakterıler barındırırlar Eşzaman olmayan yanıp sonmelerde, parakıp Photınus erkeklerının her bırı fenerını Olguların çoğunda ışık saçıcı organ, slnrazıt / sınyal oranı artar, yanı ıletışım fazla kendı ıstedığı zamanda yakıp sondurunce dırım sısteminden çıkan bır baloncuktur parazıtlı bır radyo halını alır Pteroptyx febır anarşı doğar ve dışı hangı erkeğe gıde(dlvertıkul) Bakterıler hucre dışındadır ışık nerı uzerındekı gozlemler gostermıştır kı organı mınık dellkleıie veya sındırım kanalı ceğını bılemez bu turun dışılerı 340 mılısanıye aralıklı flaşyoluyla çevreye açılır G Kalıfornlya UnıDoğa ana buna da çare bulmuştur ları davet kabul eder, 680 mılısanıye ara versıtesı'ndekı araştırmalar Euprymna Ağustosboceklerı ve Amerıkan çekırgelerı lıklı flaşlara ıse yanıt vermez Flaşlar eşzascolopes larvalarının dalma Vıbrıo fıscherı nasıl bır ağızdan eşzaman "şarkı" söyleyeman olmasa dışıler ıkı flaş arası zamanı bakterısınm bellı tıplerlnı taşıdığını gosterrek aşk davetlerı yapıyorlarsa, ateşboceknasıl olçebılırdı kı? ölçemezdı tabıı O za mıştır Bu özellığın murekkepbalığında lerı de eşzaman (senkron) olarak yanıp sösemblyoz (ortakyaşam) genlerı bulunması Ateşböceklerinin sırrı A davet ederler, şoyle kı Vargula hızla yuzerken gerısınde peş peşe ışıklı salgı damlaları bırakır Ikı ışıklı damla arası, Vargula ılerledıkçe kısalır, böylece ışıklı damlalar arası uzaklık değışık, bazı turlerde hayvanın ılk ve son ışıklı damlaları daha parlaktır Vargula gramınıcola'da ıse erkekler eş zaman olarak fener yakıp sondurur Balıklarda ışıklı cinsel sınyaller yalnız Endonezya gececı balığı Anomalops'da görulmuştur Suruden ayrılan erkek ve dışı Anamalops'lar bırbırlenne ışıklı sınyaller gonderır (bunlar muhtemelen anarşıstdır ve bırbırlenne şöyle demektedırler "Yahu, bu aptal surusuyle yuzup de ne olacak? Gel kenara çekılıp de felekten bırkaç an çalalım " Ç N) Derın denız turlerınde ışıklı cinsel sınyaller kesın bılınmıyor, ama bun lardakı dımorfızm (ıkıbıçımlılık) böyle bır şey olabıleceğını duşunduruyor Örneğın murekkepbalıklarında erkek veya dışı (turune gore) dığer sekste bulunmayan buyuk fotofor'lar (ışık organları) taşıyabılıyor Japetella turu ahtapotların dışısı cinsel olgunluğa erışınce derısınde ışık organları belırır, dışı yaşlanınca ışık organları da kaybolur Karanlık denız dıplerının hayvanlarında bazen mımetızm (benzerleşme) görulur Bır başka turun cinsel ışık sınyallerı savunma veya saldırı ıçın kullanılabılır Bu olay ozu bakımından gun ışığındakı mımetızm (veya mımıkrı) ıle aynı onemı taşır Mımetızme karanın ışıklı hayvanlarında daha çok rastlanır Ateşböceklerınde "korkunç yengeler" vardır Örneğın Photurıs turu dışı yırtıcı ateşböceklerinin dışılerı toprağa uzanıp bır erkek bekler, bır erkek ona "pas" (ışık sınyalı) verınce dışı de "pas" verır, erkek toprağa ınıp dışının ustune bıner Şımdı ınanılmaz bır şey olur Dışı Photrıs, tamamen başka bır ateşboceğı turu olan Photınus'un anlayacağı dılde yanıp sonmeye başlar (sınyal değıştırır), sonuç Karanlıkta her şeyden habersız zavallı bır Photınus erkeği "korkunç yenge"nın yanına konar ve yenge atılıp bu yabancı erkeği yer Okyanusların 1000 m derınlığınde yaşayan "balıkçı balık" Chaenophyrıne'ın ağzına yakın uzun dıkenler vardır Bu dıkenler ustunde ışık veren bakterıler yaşar Kuçuk balıklar bu pırıl pırıl çızgılerı plankton sanarak onlara doğru yuzerler Chaenophyrıne ıçın artık yapılacak tek şey, ağzına doğru gelen bu kuçuk balıkları mıdeye ındırmektır Recherche Nisan 1992'den çeiren Doç. Dr. Selçuk Alsan Işık saçan organların yapısı I anlı hucrelerın çoğu ışık oluşturur Başta oksıtlenmeler olmak üzere bır çok kımyasal reaksıyon enerjı açığa çıkarır ve bu sırada bır foton (ışık partıkuîu) serbest kalabılır Bu reaksıyona kemo lumınesans (kımyasal ışıma) denır Bu gıbı reaksıyonlar genellıkle çok zayıftır ve hucre başına sanıyede ancak bırkaç foton oluşturabılır, bu tıp ışık gözle görulmez Buna karşı bıyolumınesans olayında verım o kadar yuksektır kı gozle görulur bır ışık oluşur 19 yuzyıl sonunda Fransız fızyolojıstı R Duboıs ışık saçan bır kınkanatlı bocek olan Pyrophorus'dan elde ettığı ıkl maddeyı karıştırarak ışık oluşturmayı başardı Maddelerın bırı lusıfenn, dığerı lusıferaz denılen enzımdı Bu ıkısı bırleştıkten sonra oksıjen bağlar Uyarılmış ve kararsız duruma gelmış lusıfenn bır foton çıkartır, çıkan ışığın dalgaboyu lusıferın/lusıferaz kompleksının yapısına bağlıdır Auquorea gıbı meduzlerde (denızanası) enerjı "yeşıl fluoresan proteın' e geçer ve bu nedenle hayvanda yeşıl bır parlama görulur Lusıferın'lerın tam yapısı açıkça bılınmıyor Bılınen luslferın'ler şu beş gruptan bırıne aıttırler Aldehıdler benzotıazoller, flavınler, tetrapıroller ve ımıdazolopırazın'ler Bu sonuncular kuçuk peptıdlerden sentez edılmektedır Porıchtys balığının lusıferın'ı yedığı Vargula'lardan (ostrakod turu kabukfulardan) gelmektedır yanı lusıfenn lerın ba zıları bır ışıklı hayvandan dığerıne besın yoluyla geçebılır Porıchtys balığı Vargula bulamazsa parlayamaz Lusıferınler, radyoaktıf ızotoplardan daha az tehlıkelı olduklarından tıpta ve endustrıde onların yerıne kullanılmaktadır Örneğın bu yontemle besınlerde tıfo mık robu aranabılır Ateşböceklerinin vb lusıferaz enzımı yaptıran genı, başka canlılara nakledılerek gen aktıvıtesını ve hucre gorev Yansıtıcı (Guanln knstalleri, proteln, kalojen ve kıtın) na bağlı olduğu sanılmaktadır Bakterlyel olmayan ışık organları sınırlerın kontrolu altındadır, sinır slstemı ışımayı azaltıp çoğaltabılır Bakterılerse sureklı ışık verır ve organızma ıştğı uç şekılde kontrol eder Işığı sıyah bır gözkapağı Ile maskelemek, boyayı (pıgment) boya hucrelerı (kromatofor) ıçınde dağıtmak veya butun organın çevrılmesı Bakterı veya nucrelerden gelen ışık her yana dağılır fakat optık sıstemler ışığın yonunu kontrol eder (resme bkz) Fotofor'un dıbındekı siyah pıgment ıçeren hucreler ışık demetının açısını kuçultebılırse de ışığın buyuk bölumunu emer Blrçok fotofor da yansıtıcı ayna (reflektör) gorevl yapan maddeler bulunur (omurgalılarda guanın, omurgasızlarda proteın, kollajen veya kıtın) Yanaıtıcı, ışığın plgmentlerce emilmesını bır dereceye kadar önler Fotofor'un ağzındakı kltın veya proteinden yapılmış bır mercek çıkan ışınlara y6n verlr Çıkan ışığın rengı, yansıtıcılar ve renkll fıltrelerle değıştirllebılir Bu flltreler pıgment hucrelerı veya üstuste konulmuş yansıtıcı tabakalardan oluşur, pıgment bazı renklerı emerek (absorpsıyon), tabakalar bazı dalga boylarını yansıtarak rengi etkıler 5308