Katalog

HAYVANLAR DÜNYASI Tırtılların, kannca yuyalarım nasıl istila ettiklerinin acıklı öyküsü... Kelebek, kannca ve eşekarısı Selçuk Alsan* fından parçalanıp yeniliyor. S ize bu üç böcek arasında geçen çok hoş bir masal anlatacağız. Inanılmaz, ama her satırı gerçek bir masal. Bir zamanlar bir kannca varmış; hanı şu bizden hiçbir şey istemeyen, ama kazayla üstüne oturursak bize yakıcı iğnesini batıran kırmızı karıncalardan biri... Yine o zamanlar bebeklerine bakıcı arayan bir kelebek varmış. Işe bakın ki az ötede de bebekleri için taze et arayan bir eşekarısı yaşıyormuş. Evet, çocuksu bir şekilde başladığımız bu serüvene biraz ciddileşerek devam edelim. Asalaklarla ev sahiplerı arasında şaşırtıcı ilişkilere tanık olacağız. Bu gibi ilişkiler, birçok partner arasındaki diğer sıkı ilişkılerde olduğu gibi, ekseri uzun bir ortak evrim (koevolüsyon) sonucudur. Asalaklık sanıldığından çok daha sıktır. Son yıllarda araştırmacılar, canlılar arasındaki birçok ilişkinin asalaklık şeklınde başladığını düşünmektedır (M.Hochberg, J.A. Thomas, G.VV. Elmes). Temmuz ayındayız. Maculinea türü bir dişi kelebek, bir kızıl kantaron (centiyan) çiçeği üzerine konup yumurtalarını oraya bırakıyor, yumurtadan çıkan tırtıllar çiçeği kemirmeye koyuluyor. Üç hafla sonra tırtıllar kendilerini toprağa atıp beklemeye başlıyorlar. Biraz sonra tırtılların yanından Myrmica schenki türü bir kırmızı kannca geçiyor. Hiç kuşkusuz bu "hayırsever" bir kannca; acaba yerde kıvranıp duran tırtıla bir yardımım dokunabilir mi diye düşünüyor ve ... evet, karar veriyor, tırtılı alıp kannca yuvasına götürüyor. Kannca tırtılı neden bir av olarak görmüyor, orası pek belli değil. Masalın devamı kanncanın ve kelebeğin türüne bağlı. Avrupa'da beş (dünyada altı) tür Maculinea kelebeği var; bunlardan üçü et yiyici. Et yiyici tırtıllar, kannca yuvasındaki bütün yumurta ve larvaları yiyorlar; bunun için yuva içinde odadan odaya dolaşıyor ve tam bir soykınm uyguluyorlar. 13 tırtıl bir yuvadaki bütün yumurta ve larvaları mideye indirebıliyor. Sonunda yiyecek larva ve yumurta kalmayınca canavar tırtıllar açlıktan ölüyor. Ama işler her zaman böyle "iyi" gitmiyor; tırtıllar kötü evsahiplerine düşmüşlerse yuvaya getirilir getirilmez öldürülüyor ve yuvadaki karıncalar tara Tırtılın silahı: Kokusu Peki, karıncalar tırtılların bu canavarca saldırısına karşı neden hiçbir şey yapmıyor? Kuşkusuz tırtıllardan yayılan bazı kokular (feromonlar), karıncaların bütün savaşma isteklerini kırıyor. Yuvada karıncaların, yavrularını yemekte olan tırtıllara saldırır gibi yaptıkları, fakat görünmez bir duvara çarpmış gibi asla gerçekten saldıramadıkları görülmüştür; bu, feromonların işi olmalıdır. Diğer iki Maculina türü kelebek ise, yukarıda anlatılan akrabaları kadar kana susamış değildir; öldürmek yerine sömürmeyı tercih ederler (bu, karıncalar için belki ölümden de beterdir.); şöyle ki bu tırtıllar yuvadaki işçi karıncaları kendi emirleri altına alır ve onları hiç durmadan kendilerini beslemeye mecbur ederler. Bunu nasıl mı yaparlar? Hiç kuşkusuz yine kokusal, bıçimsel ve sesle ilgili sinyaller vererek. Nasıl sağlanırsa sağlansın, her tırtıla 45 işçi kanncanın uşaklık ettiği görülür; işçi karıncalar tırtıllara sanki onlar kannca larvasıymış gibi davranırlar. Hatta işçi karıncalar karınca larvalarını (kendi öz kardeşlerini) bir yana bırakıp tırtılları beslemeye koyulurlar. Bunun bir nedeni de karıncaların en iri larvaları en önce beslemeye şartlanmış oluşlarıdır. Yuvaya ancak birkaç tırtıl getirilmişse hasar sınırlı kalır. Fakat bazen yuvaya 2025 tırtıl getirildiği olur! Bu tırtıllar o kadar büyürler ki yeterli besin bulmak giderek zorlaşır. O zaman zavallı işçi karıncalar, bu zalim "emperyalist" tırtılları besleyebilmek için kendi halkına soykırım uygular: İşçi karıncalar karınca larva ve yumurtalarını yiyerek bu doymak bilmeyen "gulyabani"lerin ağzına kusarlar! Sonuç hazındir: Bir süre sonra kannca yuvasında tek kannca larvası kalmamıştır; yuvanın içi Maculinea kelebeğinin kozalarıyla doludur. llginç bir nokta şudur: Bütün bunlara rağmen karıncalar yuvalarını terketmez. Bundan anlaşılmaktadır ki kannca halkı aldanmıştır: Besledikleri tırtılları, kraliçelerinin saygıdeğer dölleri sanmışlardır. Yine de karıncalar için durum göründüğü kadar trajik değildir. Karıncalar yılda birçok kere, Maculinea kelebekleriyse bir kere yumurtlar. Bu nedenle karın Resim 2: Tırtılların çıkışı: Yumurtadan çıkan tırtıllar çiçeği kemirip bitirir ve 23 hafta sonra toprağa düşar. ca yuvası iyi kötü ayakta kalır. Yuvaya tırtıl olarak getirilişinden 10 ay kadar sonra Maculinea, kozayı delip kelebek olmaya hazırdır. Karın calar bu işde de ona yardımcı olurlar; koza büyüdükçe odadan odaya taşınarak toprak yüzeyine yaklaştırılır; öyle ki 5060 cm. derinlikten toprağın hemen altınakadar getirilir. Kelebek sabahın erken saatlerinde kozayı Guguk kuşunu andıran kelebek: Maculinea rebeli kelebeği, tırtıllarını büyütme işini Myrmica schenki tipi kanncalara delip dışarı çıkar; böy havale eder. lece karıncalar uyanıp saldırmadan yuvadan kurtulmaya bakar. işi nasıl becerdikleri henüz kesin bilinmiKozayı terketmiş bir kelebek, işçi kannyor; başka sinyaller de alıyor olabilirler. calarca düşman bilinir ve öldürülmeye lchneumon'lar son derece ihtiyatlı. çalışılır. Pulîarı bir dereceye kadar keleVurkır'ı minimum'a indirmek için ilk önbeği korur. Karıncalar, çıkardığı itici koce yuvanın ağzına oturup içeri zehirli bir kular (feromonlar) nedeniyle kozaya gaz salıyorlar; bu gaz yuvanın bütün yaklaşamaz; fakat kozayı terketmiş keodalarına ve koridorlarına dağılıyor ve lebekte bu kokular yoktur, bu nedenle zavallı karıncalar, eşekarısına saldırmak kelebek saldırılara hedef olur; ama tabii şöyle dursun, kaçacak delik arıyor. Yine uçup gider. Birkaç gün sonra kozadaki de "kahraman" birkaç karınca eşekarısıkoku da uçar ve karıncalar müthiş bir na saldırıyor. lchneumon, bunun da önhırsla boş kozalara saldırır. lemini almış: Tank gibi bir zırhı var. En sonunda lchneumon, tırtılı bacaklarıyla sarıp hareketsiz kılıyor ve tırtılın derisini Eşekarılarının "eşek"liği iğne gibi yumurtlama organıyla delip yumurtalarını tırtılın içine bırakıyor (üstüne Konuksever bir kannca yuvasına tadeğil, içine). lchneumon larvaları bütün şınmış olan Maculinea tırtılının kelebek gelişmelerini Maculinea kelebeğinin tırtılı olma şansı çok büyüktür: % ŞO90; ama içinde tamamlıyor ve bir gün kelebek tırkeşke şu cüce lchneumon türü eşekarıtılının içinden kelebek yerine bir eşekarıları olmasaydı!.. lchneumon'lar öldürücü sı çıkıp uçuyor! Asalaklığın derecesine asalaklardır. Kannca yuvası içinde işçi bakın! karıncalarca beslenerek "komprador"lar gibi yaşayan Maculinea tırtılları bir gün * Doç. Dr. ne olduğunu şaşırır. Bir lchneumon Gelecek haftaya: Hayvanlarda türeşekarısı yuvaya girip bütün yumurtalaler arası silahlanma yarışı rını tırtılın üstüne değil, içine bırakır. Yumurtadan çıkan eşekarısı larvaları tırtılı yiyip bitirir. Eee, ava giden avlanır, ya da 7 Hayat sürprizlerle insan kendi kazdığı kuyuya düşer. Işe doludur. Tırtılın bakın; lchneumon eşekarıları toprağın yuvaya gelişinden 10 üzerındeki değil, karınca yuvasındaki ay sonra ölü tırtılın içinden bir eşekarısı Maculinea tırtılları için yumurtluyor. Neçıkarak uçup gider. den? Çünkü kannca yuvasındaki tırtıllar iyi besienip şişmanlatılmış. Böylece kurnaz lchneumon hem tırtıllardan, hem de karıncalardan yararlanıyor, ikisine de 6 Hayat asalaklık yapıyor. devam eder Karıncalar, içl Ancak operasyon hiç basit değil. lcheşekansı neumon, sanki aklı varmış gibi, önce yumurtalartyla konuksever kırmızı karınca yuvaları arıdolu kelebek tıryor; bu da yetmiyor; yuvanın içindeki tılını, en alt tırtılın da yukarıda gördüğümüz et yiyici odalardan topcanavar tırtıllardan biri olmaması, bir rağın hemen al ,: "emperyalist" gibi yuvaya kurulup kentındaki bir odaya '•>'", ; dini besleten tipten bir tırtıl olması geretaşırlar. •* «fo kiyor. lchneumon asla hata yapmayıp daima konuksever karıncaların efendiliğini yapan sömürücü tırtılların bulunduğu yuvalara giriyor. Yuvanın içine girmeden bunu nasıl anlıyor? Orası bir sır. Michae1 Hochberg "lchneumon'lar Maculinea kokan yuvalara girer" diyor ama bu cüce eşekarılarının bu işi nasıl 5 Eşekansının baskını El oebek gül bebek beslenen tırtılın geleceği bur anda kararır; yuvaya giren lchneumon eumerus türü bir eşekarısı, iğne gibi yumurta borusunu tırtılın karnına batınr ve tırtılın içine yumurtlar. Karıncaların büyülenîşi Myrmica schenki tipi kırmızı karıncalar, bu tırtılları seve seve yuvalanna taşırlar. Resim 1: Kelebeği yumurtlayısı Temmuz ayında Alp Dağlan'nda Maculinea rebeli türü küçük mavi bir kelebek kızıl kantaron (centiyan) çiçekleri üzerine yumurtlar. 4^Kanncalann annelik yapışı: İşçi karıncalar kelebek tırtıllannı seve seve beslemeye . başlar, çünkü tırtıllar kannca larvalarını beslemeye başlar; ' çünkü tırtıllar karınca lar\ valannı andınr ve karıncalar bu tırtılları kendi larvaları zanneder. Tırtıllar karınca larvalarından daha iri olduğundan işçi kanncalar onlan daha da çok besler. 53012