Katalog

UZAY ARAŞTIRMALAR I Mehmet Emın Özel Bilim yerotelerinin peşinde 'Carl Sagan'ın anısına' Evrende yanlız mıyız? E vren'de yalnız olup olmadığımız, bılımın yanıt bekleyen soruları arasındakı onemlı yerını korumaya devam edıyor (1) Mars'ta tek hucrelı hayat ızlerı taşıyan meteorıtın yarattığı heyecan, bu çalışmalara yenı bır hız verdı ve bu konudakı lyımser goruşlere destek sağladı Fdkdt 1960'tan berı yurutulen farklı amaçlı, onlarca 'akıllı yerotesı sınyaller' arama çalışmalarından henuz bır sonuç alınamadı Taranması gereklı faz uzayının buyukluğu karşısında bu sonuç olağan kabul edılıyor (2) Bu yazımızda, kısaca 'SETI' ('search for extraterrestrıal ıntellıgence'/yerotesı akıllı canlıları aramaca) olarak bılınen çalışmalardakı son gelışmeler kısaca ozetlenecektır llk kez 1960'da, Frank D.Drake (dreyk ok ) ABD'nın West Vırgınıa eyaletındekı Amerıkan Ulusal Radyo Gozlemevı'ndekı, NRAO (Natıonal Radıo Astronomıcal Observatory) 25 m'lık radyo teleskopu ıle yer otesı akıllı canlıları arama çalışmasını gerçekleştırdı 'Project Ozma' olarak ısımlen dırılen bu ıkı çalışmada, Guneş benzerı ıkı yakın yıldız olan Epsılon Erıdanı ve Tau Cetı'den kaynaklanabılecek 'akıllı' radyo sınyallerı 'dınlendı' Ancak hıçbır şey 'ışıtılmedı' Bugune kadar da, yurutulen 70 kadar ayrı arama çalışmasından hıçbır 'yerotesı sınyal' belırlenemedı Bununla bırlıkte, bunlardan ıkısınden dıkkate deger bazı ıpuçları elde edıldı ve radyo ast ronornlar kesın bır sınyal elde edebılmek ıçın, her zamankınden daha çok çalışıyorlar Drake'ın araştırmasını başlattığı donemlerde, bırçok bılımcı, yaşamın oluş ması ıçın gereklı koşulların Evren'de yaygın olması gerektıgıne ınanıyorlardı 'Egı tımh' tahmınler olarak başlayan Drake'ın hesapları, sıvı halde su ıçeren gezegenle re sahıp üuneşbenzerı yıldızların Samanyolu'nda fazla sayıda olması gerektı ğı savınd dayanıyordu Bu tur gezegenler uzerınde, hayat, dunyamızdakıne benzer şekılde başlayabılır ve gelışebılırdı Ev ren'de var olabılecek gelışkın yaşam turlerı ve haberleşebılme kabılıyetıne sahıp medenıyetlerın sayısı N(med)ı veren dpnklpm, 'Drakp Denklpmı' olarak bılınır Bu denklemde astronomıden bıyolojı ve psıkolojı/sosyolojıye kadar çeşıtlı bılım dallarının katkılarını ıçeren fazla sayıda değışken vardır (2) Çoğu lyı tanımlanamayan bu parametrelerın sonuçta verdığı N(med) sayıs ı1 (sadece bız varsak) ıle 1 mılycn en yakın 'medenıyet' 100 ıla 1000 ışık yılı uzakta olmalı) arasında değışmek tedır Son yıllarda yapılan bır dızı buluş, Drake'ın varsayımlarından bır bolumunun dogrulugunu kanıtladı Geçen 12 yılda dstronomlar dığer yıldızların çevresınde dönmekte olan gezegenler buldular Bılımcıler, yıldızlararası ortamda oluşmuş karmaşık organık molekullerın varlığını ortaya çıkardılar Ve son olarak da NASA, Mars yuzeyınde, bırkaç mılyar yıl once, ıl kel bır hayatın var olmuş olabıleceğı yo lundakı bulguları ıle bılım dunyasını şavam edıyor şırttı (3) Halen yurutulen en onemlı SETI çalışmaları şunlar Halen Mountaın Vıew'dekı (Kalıfornıya) SETİ yerotelı akıllı canlıları arama enstıtusunun başkanı olan Prof. Drake, 1. Phoenix (Anka Kuşu) Pro'Mars'ta hayat' haberı bombasının SETI jesi amaçlı radyo çalışmalarına bellı bır say qınlık kazandırdığı kanısında Halen 6 Bu pro|e, halen yurutulen en duyarlıklı farklı bılımcıler grubu bu yondekı çalış ve aynı zamanda, pulslu sınyallerı algılamaları ılerletmeye ve yıldızlardan ulaşayıcı tek araştırma olma ozellıgını koruyor cak bu çok çok uzun mesafelı 'telefon Ozel kışı ve kuruluşlarca fınansmanı sağçağrısını' yakalamaya çalışıyorlar lanan bu program, NASA'nın başlattığı, Aslında, çok uzak gezegenlerdekı bazı fakat Amerıkan Kongresı'nın odeneklerını akıllı canlıların bızım alabıleceğımız ışaret ler gonderıyor olabıleceklerı duşuncesı, bılımcıler arasında sert tartışmalar yaratmaya devam edıyor Mesela, SETI fıkrıne karşı sesını yukselten eleştı rıcılerden Harvard'lı zoolog Ernst Mayr, "SETI'cılerın, akıllı yaşama karşı evrımsel surecın taşıdığı engellerın buyukluğunu" kavramaktan uzak olduklarını belırtıyor ve SETI çalışmalarının bır zaman kaybı ol duğunu belırterek 'hayallerı bırakıp gerçeklere donulmesı gerektığı' uyarısını tekrarlıyor SETI bılımcılerı de amaçlarının kolayca gerçekleşmeyeceğını bılıyor ve ılk sonuçların bırkaç on yıldan once alınmasını beklemıyorlar SETI araştırmacıları yerötelı akıllılardan ıkı tür radyo SETİ amaçlı kullanılan bır çanak sinyali bekliyorlar: 1. Haberleşme teknolojisinin yarattığı olağan 'kaçaklar'. Boyle bır gezegenden (mesela Dunyadan) yayılan radyo dalgaları kuresını go zonune alalım Bır havuza atılan taşın yaydıgı dalgalar benzerı, dunyadan yapılan ılk tıcarı radyo ve televızyon yayınları ıle daha çağdaş askerı radarların dalgaları, şu anda, en yakın yıldızları aşıyorlar Bu tur kaçakları yakalamak ıçın, yerotekıler, radyo dalgalarının uzaklıkla hızla za yıflaması nedenı ıle, halen yeryuzunde var olan radyo teleskoplardan çok daha bu yuklerını kullanıyor olmaları gerek Benzerı nedenlerle, SETI araştırmalarının bu tur kaçak sınyallerı yakalaması ıçın, çok bu yuk antenlere gereksınım var Gunumuz teknolojisinin duzeyı nedenı ıle SETI araş tırmalarının hıçbırınden bu tur sınyallerı yakalaması beklenmıyor SETI araştırmacısı Dr. Jıll Tarter, ' Kaçakları algılamak çok guç, çunku bunların çok zayıf duzeylerı, radyo teleskoplarımızla onumuzdekı yıllarda yenı yenı ulaşma umudu ıçınde oldugumuz duyarlılıklar gerektırıyor" dı yor 1993'te durdurduğu çalışmanın devamıdır Phoenıx yeryuzundekı en buyuk rad yo teleskopları, Guneş'ın 150 ışık yılı yakınındakı 1000'den fazla yıldıza çevırerek 'dınlemeyı' hedeflemektedır Program amaçlı olarak oluşturulan elektronık sıstem ve ekıpıman olup bır arabaya yukle nerek farklı radyo teleskoplara taşınmaktadır Temmuz 1996'da Caprı Adası'nda (Italya) 5 sı yapılan Uluslararası Bıyoastrono mı Kongresı'nde bu projeden Dr Tarter Phoenıx Proıesı'nın en son evrelerı ve sonuçları hakkında bılgıler sundu Projenın Guney Yarıkure çalışmalarında, Avustralya'nın 63 m (210 fıt) çaplı Parkes radyo teleskopu kullanıldı ve 202 adet guneşbenzerı yıldız hedeflendı Araştırmada hıçbır yerotesı sınyal bulunamamasına karşılık, Tarter projenın bu bolumunun bır başar' olduğunu, çunku sıstemın, butun yeryuzu kaynaklı gurultu kokenlı sınyallerı, 230 km otedekı daha kuçuk radyo te leskoptan alınan sınyallerle karşılaştırarak, ıstendıgı şekılde, yanlışsız eleyebıldı ğını belırttı 'Yerotesı bır sınyal bulunamamasının yerotelerın var olmadıklarının kanıtı olamayacağını' ıfade eden Bayan Tar ter, 'yeryuzundekı gıbı (savunma amaçlı) guçlu radar sıstemlerının, Samanyolu'nun bu bolumunde pek revaçta olmayabılecegı' kanısını edındığını konuşmasına ekledıi Bugunlerde, Phoenıx'ın portatıf sıstemlerı, West Vırgınıa eyaletındekı Amerıkan radyotemız bolgesının kalbı Green Bank'ta konuşlandırılmış bır dızı radyo teleskoptan bırı olan 42 metre (140 fıt) çaplı antene yerleştırılmekte ve 1998'e kadarkı yenı donem gozlemlerı buradan surdurmek planlanmaktadır Bu tarıhten sonra ıse çalışmalar 300 metrelık (1000 fıt) Arecıbo (Porto Rıco) teleskopuna taşınacaktır Anka Kuşu (Phoenıx) her seferınde tek ve belırlı bır yıldızı hedefleyen bır stratejı ızlerken, dığer SETI araştırmalarında butun gökyuzunun taranması, guçlu, rastgele ve sureklı olmayan, frekans uzayında kaymalar gösterebılecek sınyallerın bulunması hedeflenmektedır Bu turden projelerın başında, Kalıfornıya Unıversıtesı'nce yurutulen ve SERENDIP kısa adıyla tanınan, yıne 'Anka Kuşu' kadar duyarlığa sahıp araştırma gelmektedır. 20 yıl once sadece 100 kanala (aynı anda dınlenebılen 'radyo ıstasyonu' sayısına) sahıp bır sıstemle başlayan çalışmalar, bugun 4 mılyon kanal kapasıtesıne ulaşmıştır Kanal sayısını tekrar 42 kat arttırma ve çalışmalara Arecıbo'da yenı kuşak bır sınyal bulma yazılımı ıle devam etme planları onaylanmış ve parası temın edılmış bulunan bu projede butun gökyuzunun sıstemlı şekılde taranması hedeflenmıştır Ancak, 'henuz (dunyamız benzerı) radyo, TV ve radar kaçaklarını yakalama duyarlılığından uzakta olduklarını 1 ıfade eden SERENDIP programı yonetıcısı Prof Dan VVherthımer şunları eklıyor 'Henuz ışın çok başındayız Teknolojı hızla ılerlıyor ve bır sure sonra oyunun gerçekten ıçınde olacağız' Harvard Unıversıtesı'nce Harvard (Massachusetts eyaletı) yerleşımındekı 26 metrelık çanakla yurutulen BETA araştırması, 3 buyuk SETI projesi durumunda dır Kullanılan antenın kuçukluğu, BETA'nın duyarlılığını Phoenıx ve SEREN DlP'e gore azaltıyorsa da, taradığı kanal sayısı (sanıyede 256 mılyon) dığerlerınden yuksek olan daha ustun bır elektronığe sahıptır Phoenıx'dekı, yerel radyo gurultulerını ayıklamayı saglayan ıkıncı çanak olanağından da yoksundur Bunun yerıne, 'tek çanakta 3 paralel huzme' olanağı ıle yer kokenlı sınyallerı ayırt etmek gucune sahıptır BETA, 1985'te 'ET' (yerotelı) fılmının yaratıcısı Steven Spıelberg tarafından fınanse edılmış olan META'nın 250 kat daha fazla kanala sahıp ve daha gelışkın versıyonudur Bılındığı gıbı, META çalışmaları sırasında, yerotesı kokenlı olabılecek, çoğu Samanyolu yonunden kaynaklanan fakat hıçbırı tekrarlanamayan 37 radyo sınyalı kaydedılmıştı (4,5) Halen yayın hayatını surduren en saygın astrofızık dergılerınden olan Astrophysıcal Jour nal'de araştırmayı yuruten Paul Horovvıtz (Harvard Unıversıty) ve Carl Sagan (Cor nell Unıversıty) tarafından yazılan makaleye gore 85), bu umut vaad eden 37 sınyalın buyuk çoğunlugu, yıldızların ve ge zegenlerın, yanı hayatın uzerınde yeşerebıleceğı olası 'mekân'ların en yoğun ola rak bulunduğu Samanyolu duzlemı yonunden kaynaklanmıştı (Şekıl 1). Horo wıtz ve Sagan şoyle yazıyordu 'META'nın kaydettığı turden dar bantlı ışıma ları oluşturabılecek hıçbır astrofızıksel do ğal sureç bılınmemektedır Bu sınyallerın konumları ıle olağandışı sayılabılecek gok cısımlerı arasında hıçbır ılışkınlık (correlatıon) de bulamadık'Bunlar ET'nın sınyalle rı mı? Sagan'ın sık sık tekrarladığı bır sozu vardır 'Olağanustu savlar, olaganustu kanıtlar gerektırır' Yerotesı akıllı yaşamın varlığı hıç de alçak gonullu bır ıddıa sayılamaz Dığer bılımcılerce de dogrulanma fırsatı verecek kadar 'dayanıklı' ve uzun surelı bır sınyal ancak bılım dunyasını ınandırma şansına sahıp olabılır SETI araştırmacıları sabırlı olmak zorundalar SERENDIP yonetıcısı Wertheımer'ın de belırttığı gıbı, "(bu alandakı) gucumuz her yıl 2'ye katlanıyor Yıne de, kısa bır sure ıçınde sonuç alabıleceğımızı ummak, dunyalılar olarak olağanustu şanslı olmakla aynı şey, ama yılmak yok 1 " Aslında, ?1 yuzyılın SFTI projelprı şımdıden tartışılmaya başlandı Bunların en curetkârı ve uluslararası karakterde olanı Kılometrekarelık Gırışım Dızgesı (Square Kılometer Array Interferometer, SKAI) Kuçuk çaplı çanaklar dızılerı ıle adı ıle uyumlu genış bır alanın kaplanmasını hedeflemekte ve duyarlık duzeyı, 'yeryuzunden olan kaçak yayınları bırkaç yuz ışık yılı uzaktan kaydedebılme ve ayırtedebılme' olarak tanımlanıyor An cak, araştırıcılar ıçın SKAI da son sınır degıl, Prof Drake, 'en ıdealı, Ay'ın yerden gorunmeyen yuzunde kurulacak bır Arecıbo'ya sahıp olmak Çunku burası, butun Guneş Sısetmı ıçınde Dunyamızın, yapay radyo gurultusu ıle hıçbır zaman araştırma alanına gıremeyeceğı ve kırletemeyeceğı tek bolge' açıklaması ıle SETI araştırmaları ıçın çıtayı daha da yukarı yerleştırıyor! . (1) rUBllAK Bılım leknık, sayı 342, sayfa 2833 Mayıs1996 (2) TUBİTAK Bılım Tektıık 341 sayfa 34 41, Nısan 1996. Scıence News 7 Sept 1996 (3) Scıence. 16 B 2996 sayfa 864 866 924 930 ve Cumhunyet Bılım leknık494 (/ 9 199b) (4) TUBİTAK Bılım Teknık sayı 342, s 30 31 Mayıs 1996 (5) Astrophysıcal Journal Sept 20, 1993, cılt 415 sayfa 218235 3. BETA Projesi 2. Uzak medenıyetlerın yeryuzune yöneltmiş olabileceği 'amaçlı' sinyaller. Bılımcıler, boyle bır durumda 'mesaj'ı yakalamak ıçın daha fazla şansa sahıp oldukalarını duşunuyorlar Drake ve onun SETI grubu, yıldızlararası uzaklıkları aşmada daha fazla şansa sahıp olan radyo dalgalarının optık veya kızılotesı dalgalara tercıh edıleceğını duşunuyorlar Bu d u rumda mesaj genlık modulasyonlu (AM) veya frekans modulasyonlu (FM) radyo yayımlarındakı gıbı bır taşıyıcı daglaya yuklenmış veya aynı enerjı ıle daha uzaklara ulaşacak 'pulslar' şeklınde kodlanmış olabılır Dahası, yerotelıler, mesajı yıldızlararası gaz ve tozun sogurmasının en az olduğu ve yeryuzu atmosferındekı gurultunun en duşuk olduğu 1420 Me gahertz (MHz) cıvarında gonderıyor olabılırler Bu, Dra ŞekiH: Sözü edilen 37 olayın gökyüzünde eşitke'ın 1960'larda yaptığı en alan ızduşumlu gostcrımı. 1420 Mhz'dekı gözlemlyı 'yıldızlararası haberleşme ler, dolu çemberler, 2840 Mhz'dekı gözlemler, içi frekansı' tahmınıydı ve guboş çemberler olarak çızılmıştır. En guçlu beş olay, numuzde yurutulen SETI çadaha buyuk olarak çızılmışlerdır. Samanyolu, noklışmalarının da temel varsatalı taramalı bolge olarak, Samanyolu merkezi Ise yımlarından bırı olmaya deiçi çarpı ışaretlı çember olarak ışaretlenmiştir. 2. SERENDIP Projesi Kaynakça: * Marmara Araştırma Merkezi Uzay Teknolojileri Böl. Baş. 5199