Katalog

A R K E O L O J İ Tahsin Başaran* Antik Roma hamamlarında ağaç katliamı (Resim 3) da görüldüğü gibi, bütün içerisinde oldukça büyük yer kaplamaktaydı. Apodyteriumda, insanların soyunup giyinebilmeleri için birçok bölme aynlmıştı. Soğukluk kısmı; frigidariumda, piscina adı verilen yüzme havuzu da bulunmaktaydı. Çoğu kez yağlama ve masaj için tepidarium (ılıklık) kullanılırdı ve genellikle bu mekân da, hamamın en önemlı salonu olan caldarium (sıcaklık) gibi, alttan sıcak gazlar ile ısıtılmaktaydı. Şarkta, terlemeye verilen önem doğrultusunda, laconicum adı verilen salonun daha bir önem kazandığını; daha büyük inşa edildiğini görmekteyiz. Bu mekânların dışında, bazı hamamlarda rastlayabileceğimiz genel tuvalet olarak kullanılan latrinayı, heykellerle süslü musalar salonunu sayabiliriz. Tannsal Odysseus da onlara şöyle dedi: "Kızlar, hele şöyle uzak durun benden, omuzlanmı yıkarım ben kendim, deniz kirini atanm üstümden, sonra oğunurum verdiğiniz şu yağla. Çoktan yağ görmedi, oğulmadı derim. Ama utanınm, sizin önünüzde yıkanamam, görünemem güzel örgülü kızlara çınlçıplak." Odysseus böyle dedi, onlar da uzaklaştılar, gelip söylediler bunu kral kızına, tannsal Odysseus da yıkadı bedenini suyun köpüğünde, temizledi sırtına, geniş omuzlanna yapışan yosunları, ekin vermez denizin kirini sildi başından, bir güzel yıkanıp yağlar süründü. HOMEROS, "Odysseia", 6. Basım: 1992Can, 6. Bölüm/S.123 R oma dönemindeki görkemli hamam yapılarının temeli, bronz çağlarda, yıkanma kültürünün oluşmasıyla atılmıştır ve bu oluşum dinsel kökenlidir. Yıkanmanın, dinsellikten öte günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelmesi ise Greklerin sayesinde olmuştur; evlerinin bir bölümünü yıkanmaya ayırmışlar, spor amaçlı kullanılan gymnasionlara, yıkanma odaları yapmışlardır. Fakat yine de, Roma'da olduğu gibi, Greklerde, bağımsız hamam tesislerine raslanmıyor. Sonrasında, Romalılarda, gerek Greklerin etkisiyle gerekse de teknikteki ilerlemeyle birlikte, büyük boyutlu bağımsız hamam yapıları inşa edilmiş ve bunlar giderek Roma sosyokültürel yaşantısının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Bunun sonucunda, hamamlar da, insanların değişik ihtiyaçlarına cevap verebilecek çok çeşitli mekânlardan oluşturulmuştur. Antik Roma hamamlarında, spor amaçlı kullanılan palaestralar, planda Hamam yapılarının en can alıcı noktası, ısıtmanın sağlandığı, 1 nolu resimde 1 numara ile gösterilen hypokaust sistemidir. 2 numara ile gösterilen ocak (praefurnium)'da odun veya kömürün yakılmasıyla Efes Vedius oluşan sıcak gazlar, hypokaust sisteminde ilerleyerek, tubuli (3) adı verilen, duvardan ısıtmayı sağlayan elemanların içinden geçerek, hamamın sıcak salonunu (caldarium) ve havuz(4)'u da ısıtır. Sıcak gazlar, enerjilerinin bir kısmını burada bıraktıktan sonra, çoğunlukla, ılıklık (tepıdarium) kısmına geçerek buradan da bacalar(5) vasıtasıyla dışarıya atılırlar. Su ihtiyacı ise 6 ve 7 ile gösterilen havuzlardan karşılanır. Türk hamamlarında külhan olarak ısimlendirilen praefurniumda çoğunlukla yakılan odun için, yakınlarda bulunan ağaçlar kesilmiştir şüphesiz. Tony Rook [1], sıcak ve ılık mekânların sadece altışar m2 olduğu, benzerlerinin yanında oldukça küçük kalan Welwyn Villa Ha Hamamı mamı'ndakı çalışmasında; sıcak, ılık ve soğuk odaların, sırasıyla, 70, 55 ve 25"C'da olduğunu kabul ederek, bir yıl için 114 ton odun tüketildiğini hesaplamış. Pompei'deki Stabian Hamamı üzerinde çalışan lorio'nun [2] bulduğu değerler daha ınsaflı; daha büyük bir alanı (114 m2) 35°C'da tutmak için yaklaşık, Rook'un bulduğu odun miktarının yarısının yeterlı olabileceğini hesaplamış. Hüser [3] ise 23 m2'lık alanı 18°C'da (!) tutmak için, yaklaşık 14 ton/yıl yakıt tüketimının gerektiğini bulmuş. Hüser'in çalışma yaptığı bu mekân, Almanya'da, Roma dönemindeki hamamlar baz alınarak inşa ediliyor ve 1902'de, dönemin imparatorunun da katılımıyla açılıyor. 1910'da bir firma, günde bir küfe boyutları belli değil kömür ile, kısa bir süre hamamı çalıştırıyor. Uzun bir süre atıl kaldıktan sonra, aynı mekânda Kretzschmer [4] bir deneysel çalışma yapıyor. Burada sözü geçen mekânlar oldukça küçük. Halbuki, Roma hamam yapılarının önemlı bir kısmı, güç ve para sahıplerinin kudretlerıni gösterdikleri, insanda şaşkınlık ve hayranlık yaratan devasa boyutlardadır. örneğin; Roma'daki Caracalla Hamamı 11 hektardan fazla alanı kaplamaktadır, Dıokletian Hamamı ise daha da büyüktür; 16 hektar [5], Bunun yanı sıra, Ankara Caracalla Hamamfnın kapalı kısmının ortalama yüzey ölçüsü 7500 m2 iken, bunun yaklaşık 500 m2'si sıcaklık kısmıdır. Tamamı ısıtılan ılıklık kısmı ise; 300 m2'lik orta hol, 225 m2'lik çok banyolu salon, 286, 225, 150 ve 100 m2'lik salon ve ara hollerden oluşmaktadır ve tüm bu mekânlar 14 adet ocak aracılığıyla ısıtılmaktaydı. Sonuç Welwyn Villa Hamamı'nı, bir yıl süresınce ısıtmak için, 114 ton oduna ihtiyaç olduğunu, Rook'un hesaplandığını belirtmiştik. Bu ihtiyacı karşılamak için ortalama 500 kg gelen, yetişmiş, 228 adet çam ağacı kesilmiş olmalı. Buradan hareketle, 2000 m2'den daha fazla ısıtılan mekânı bulunan Ankara Hamamı için, bir yılda, yaklaşık, 38000 (otuz sekiz bin!) ağacın kesilmiş olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde, Ankara çevresinden her yöne kılometrelerce uzayan çorak alanlar, büyük olasılıkla o dönemlerin eseri! [1] T. Rook, "The development and operatıon ot Roman hypocausted baths", JAS 5, 1978, 269282. |2] A. lorıo, "Sıstema di riscaldamento nelle antiche terme pompeıane", BullCom 86. 1981, 167 189. |3] H. Huser, "VVarmetechnısche Messungen an eıner Hypokaustenheızung ın der Saalburg", Saalbjb 36. 1979, 1230. [4| F. Kretzschmer, "Hypokausten", Saalbjb 12. 1953, 741. [5] G. Gromort. "Grece and Rome", 1948, 196200. Devasa Roma hamamları KAYNAKÇA Bir Roma hamamı kesiti F. Kretzschmer, »Bilddokumanto Römischer Technik", 1964, 34. * Dokuz Eylül Üniversitesi Bomova/İZMİR 43816