Katalog

KASIM AYINDA GÖKYÜZÜ Giineş, Ay ve gezegenler Bu aralar Güneş'imiz çok sakin! Uranüs ve Neptün'ü bulalım. Jüpiter, Venüs ve Mars buluşuyor. Tuncay Özışık, Mevlânâ Başal* U ygun teleskoplar ve bunlara bağlı filtreler ile gözlendiğinde Güneş'imiz aslında yalın gözlemlerde görüldüğü gibi sakin değildır. Ortalama zaman uzunluğu 11 yıl olan bir aktivite değişimi dönemine sahiptir. Sonlarına yaklaştığımız 1995 yılı da bu aktivitenin minimum olduğu bir yıl oldu. Belirli atmosfer tabakalarında oluşan olaylar açısından Güneş'imiz bir süredir oldukça sakin. Bu konuda daha fazla bilgiyi bu ayki konu başlığı altında bulabilirsiniz. ka (Aquarius) Takımyıldızı'nda Ay ile Satürn birbirlerinden sadece 6 derece uzaklıkta olacaklar. Ay başında 378.407 km. olan uzaklığı 12 kasım günü 405.010 km'ye ulaşacak ve tekrar azalmaya devam ederek ayın 24'ünde 359.978 km'ye düşecektir. Bu ay herhangi bir Ay tutulması meydana gelmeyecektir. Ay'ın safhaları ile bu safhalara girdiği tarih ve zamanlar aşağıdakı gibidır. Safha Dolunay Son Dördün Yeni Ay llk Dördün Tarih 7 kasım 15 kasım 22 kasım 29 kasım Güneş, Ay ve gezegenlerin bu ayki durumları: Güneş: Kasım ayı boyunca Terazi Takımyıldızı'nda bulunacak olan Güneş'in ay başında Dünya'dan olan uzaklığı 148.398.454 km iken ay 'sonunda, yaklaşık 1 milyon km azalarak, 147.448.889 km'ye inecektir. Ay: Kasım başında Güneş battıktan sonra Satürn ile beraber Doğu ufkundan yükselecek olan Ay, llk Dördün evresini biraz geçmiş olacaktır. 3 kasımda ise Sa Merkür: Bu gezegen kasım ayı boyunca gökyüzünde Güneş'e çok yakın bir konumda olacağından gözlenemeyeceKtir. Venüs: Yavaş yavaş Güneş'ten olan açısal uzaklığı artmaya başlayan Venüs gezegeni, düz ve temiz bir ufuk bulabilecek olan gözlemciler için, kasım ayı boyunca günbatımın da Batı ufkunda kısa sürelerle gözlenebtlecektir. Güneş ve Ay'dan sonra gökyüzündeki en parlak cisim olan Venüs, ışığının atmosferimiz ile etkileşmesi sonucu sergilediği ilginç görüntüler yüzünden yine UFO raporlarına malzeme olacağa benziyor. Mars: Bu gezegen de kasım ayı süresince Guneş'e yakın bir konumda buluNlşana nacağından gözlem şartları Venüs gezegeni ile aynı kalacaktır. Ay boyunca Venüs ve Jüpiter ile birlikte günbatımında aynı konumda olan Mars, ayın 24'ünde 26 Kaaım gUnbatımında, dUrblin veya teleskobu Venüs'e adeta değecek kadar yakın ve olanlar içJırUranUs v e NcptUn Ay'ın hemen attında. gözlemi ilginç bir görüntü olacaktır. Zaman Jüpiter: Geçen ay boyunca çok kısıtlı 09:20 sıyla, bu sahneyi görebilmek oldukça güçsüreterle gözlenebilen Jüpiter, bu ay an13:40 leşecektir. cak Venüs ve Mars'ı düz ve temiz bir ufuk 17:43 Satürn: Kova (Aquarius) Takımyıldıbularak gözleyebilecek amatörler tarafın08:28 zı'nda bulunan Satürn, ekim ayında oldan aynı bölgede duğu gibi, kasım ayında da en rahat gözgünbatımında görülenebilecek gezegendir. Hâlâ halkaların 20 Kasım saat 17:30. Bab ufkunda lebilecek. bulunduğu düzlem üzerinde olduğumuz JUpHer. Mars ve VenUs bulujması. Ayın 19 ve için, teleskopla bakıldığında, halka yerine, 20'sinde ise Güneş gezegeni boydan boya kesen parlak bir Nltancı battıktan hemen kiriş görülebilir. sonra (örneğin saat Uranüs ve Neptün: Uzakhkları sebebiy17:00 gibi) Mars, le birer yıldızdan farksız görüntü verseler Venüs ve Jüpiter de, bu iki gezegeni gözlemek isteyenler M«,8 küçücük bir üçgen 26 kasım akşamı saat 18:30 sularında oluşturacaklar. HaHilal evresindeki Ay'ın hemen altını araşVenUs va henüz kararmatırsınlar. 7x50 veya 8x40 gibi kuvvetli el dığından ve her dürbünleri ya da teleskobu olanlar bu gözüçünün de ufka yalemi deneyebilirler. kın olması dolayı yüzey lekelerle dolu olabilmektedir. Güneş aktivite çevriminin bu belirli dönemlerine, sırasıyla, aktivitenin minimum ve maksimum evrelerı denir. Bir minimum evreden itibaren geçen 45 yıl içerlsinde Güneş diski üzerinde görülen leke sayısı maksimuma ulaşır. Bu durum, ortalama 11 yıla sığan bir maksimum ve minimum şekilnde ardışık olarak devam edergider... Güneş lekeleri Galileo'nun keşfiyle 1610'dan bu yana bilındiği halde, böylesi çevrimsel bir değişim gösterdiklerinin farkına, asıl mesleği eczacılık e u olan amatör astronom Heinrıch Schvvabe tarafından, ancak 1843 Şekil 1. Yukarıdaki grafikte ardışık 9 Güneş Çevrimi'ne ait (12 yılında varılmıştır. Güneş'e ait bilgilerimizin 20. çevrimler) Kelebek diyagramında görülmektedir. artmasına önemli katkısı olan bir başka amatör astronom da yüzeyinde görebildiklerimizden itibaren iç Richard Carrington'dur. Carrington, yıllar kısımlarını da biraz olsun tahmin edebiliyor süren gözlemleri sonucu 1858 yılında, Güve anlıyoruz ki; Güneş'imiz içten dışa doğru neş lekelerinin ortaya çıktığı enlem aralığısürekli bir madde ve enerji taşınımıyla fokur nın sabit olmayıp, düşük helyografal enlemfokur kaynamaktadır! lere doğru kaydığını ortaya koymuştur. Yenı Bu dinamizm patlama, parlama, fışkırma bir çevrimin başlamasıyla, her iki yarımküreve Güneş lekeleri gibi olaylarla kendini gösde, yaklaşık ± 40 derece enlemlerinde yenı teriyor. Üstelik tekdüze de değil bu olaylar, leke oluşumları görülürken, bir önceki çevrıhem nicelik hem de nitelik itibariyle oldukça me ait son lekeler ekvatora yakın düşük enuzun vadeli çevrimsel bir değişim gösterilemlerde (yaklaşık ± 10 derece) doğmaktayorlar. Gözleyebildiğimiz tüm aktiviteler için dırlar. Bir süre sonra önceki çevrıme ait lesözkonusu olmakla beraber, bu değişımı en keler kaybolur ve yeni çevrimin ılerlemesıykolay izleyebileceğimiz oluşumlar Güneş lele, leke oluşumları agırlıklı olarak yine Gükeleridir. Lekelerin sayıları ve kapladıkları neş ekvatoruna doğru gıderek azalan enalanlar yıldan yıla değişmekte, ortalama 11 lemlerde görülmeye başlanır. Ortalama 11 yıllık bir dönemle yavaşça artıpazalmaktayıl süresince olan ve kabaca ± 40 derece ilâ dır. Çevrimin bir döneminde günlerce, haf± 1 0 derece enlem aralığında ortaya çıkan talarca, hatta aylarca Güneş yüzeyinde tek bu olay, her iki yarıküre için leke sayıları bir leke görülmezken, bir başka döneminde üneş'imiz uzaktan gördüğümüz gibi kendi halinde sakin bir yıldız değil, bünyesinde sürekli çok değişik özellikli ve çok sayıda olayın meydana geldiği dinamik bir gökcismidir. Her ne kadar mevcut imkânlarla fotosfer (ışıkküre) dediğimiz atmosfer tabakasının altını göremiyorsak da, içl dışına akseden bir yıldız olduğundan, YILLAR Güneş'in aktivite çevrimi G Şekil 2. Güneş fotosferine ait maksimum (a) ve minimum (b) zamanlarda alınmış bu iki disk fotoğrafında leke sayılarındaki fark açıkça belli olmaktadır. çevrim boyunca helyografal enleme ve zamana göre noktalandığında, kelebeğin kanatlarına benzeyen bir dağılım gösterir (Bkz. Şekil 1). Bu nedenledir ki bir Güneş leke çevrimi boyunca lekelerin enlemsel dağılımlarını resmeden bu diyagrama "Kelebek Diyagramı" denır. Halıhazırda Güneş aktivite çevriminin (Güneş leke çevrimi olarak da bilinir). Eylül 1986'da başlayan 22.'sinin minimum safhasındayız. Bu nedenle, bugünlerde Güneş yüzeyinde ya hiç leke göremiyor, veya çoğu günler olduğu gibi sadece birkaç küçük leke ile yetıniyoruz. Aynı şekilde, bu dönemde, daha az parlamayla, fışkırmayla, çevresıne nispeten daha sıcak, daha parlak ve aktif olan alanlarla vb. karşılaşıyoruz. Bu çevrimin maksimum ve minimum dönemlerınde çekilen Güneş'in yüzey fotoğraflarını gösteren Şekil 2a ve b'de leke sayıları ve kapladıkları alanlar arasındaki farklar açıkça görülmektedir. Bu yazıda kısaca bahsedılen olaylar çeçevesinde, Güneş'in aktivite çevrimi, birçok ülke astronomları tarafından olduğu gibi, ülkemiz astronomları tarafından da takip edilmektedir. Istanbul Üniversitesi Gözlemevi'nde, bu maksatla, hava şartlarının müsait olduğu her gün gözlem yapılmakta, günlük leke çizimleri alınmakta, parlama ve fışkırma gibi kayda değer Güneş olayları fotoğraflanmakta ve sonuçlar değerlendirilerek arşivlenmektedır. Daha fazla bilgi için adıgeçen bölüme başvurulabilir. * Istanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü. Cumhuriyet BİÜMTEKNİK • No: 449 28 Ekim 1995» Basan ve Yayan: Yeni Gün Haber Ajansı A.Ş. • Genel Yayın Yönetmeni: Orhan Erinç • Genel Yayın Koordinatörü: Hikmet Çetinkaya • Yazı Işleri Müdürü: Ibrahim Yıldız (sorumlu). Dinç Tayanç • Yayın Yönetmeni: Orhan Bursalı • Grafik Yönetmeni: Tüles Hasdemir • Reklam: Medya C. 4493