Katalog

BİR BİLİM A D A M I N I N A R D I N D A N Asım Orhan Barut'un bilime katkıları Z. Zekeriya Aydın* lkemızın yetıştırdiğı ender değerlerden, uluslararası une ve saygınlığa sahıp teorık fıztk profesoru Asım Orhan Barut 6 Aralık 1994 gunu ABD'nın Colorado eyaletınde hayata gözlerını yumdu Profesör Asım Barut 1951'den başlayıp son gününe kadar çalışma hızını süreklı arttırara, modern kuram3al ve matematıksel fizığın hemen hemen her alanında çalışmış, hakemlı dergılerde yayımladığı 550 dolayındakı bılımsel makalesıyle doğanın ışleyışını anlamamıza buyuk katkılarda bülunmuştu llk araştırmaları, kompozıt dınamık sıstemlerın yapılarıyla ılgılı modeller gelıştırmesıne yol açmıştı Bu konulara yaklaşırken kuantumlu alanlar kuramına olduğu kadar, klasık alanlar kuramına da dayanıyordu Bu amaçla kullandığı matematıksel araçlar ıse tek ve çok değışkenlı kompleks analız ıle kompakt ve kompaktolmayan Lıe gruplarının temsıllerıydı Barut'un çalışmaları üç ana başlıkta toplanabılır 1) Kuramsal Fizığın Temel Problemlen: Bu bolumde, dınamık grup kuramı ve uygulamaları, sonsuzbıleşenli gorelı hareket denklemlerı, kımyasal elementlerın perıyodık cetvelının grup kuramı, klasik elektrodınamıkte ışınım problemı, kuantum elektrodınamığının ozalan yaklaşımı, elektromagnetık ve zayıf etkıleşmelerın saçılma matrısı kuramı sayılabılır Bunları tek tek açıklamaya gırışmemekle beraber, şunu da soylemeden geçemeyeceğız Grup gosterımlerınl dınamık sıstemlere ilk uygulayan Asım Barut oldu, böylece de dınamığın altında genış bır geometrık yapının yer almış olabıleceğı duşüncesı kuvvet kazandı 2) Matematıksel Fizık: Bu bölümün alt başlıkları ıse gorelı saçılma matrısının sımetrı özellıklen ve gorelı denklemler, Lagrange değışım ılkesının yuksek basamaklı sıstemlere genışletılmesı, kompaktolmayan grupların matematıksel ve fızıksel özellıklen, konforn gruplar ve uygulamaları, çızgısel olmayan dınamık sıstemler ve grup özellıklen olarak sıralanabılır Dınamık grupların gelıştırılmesının ardından, grup kuramına ve ozellıkle kompaktolmayan gruplar kuramına ve gosterımlerıne çok buyuk bır ılgı doğdu Barut, bu alanda yaptığı katkıları ayrıca Grup G03terımlerı Kuramı ve Uygulamaları adlı bır kıtabında toplamıştı 3) Temel Parçacıklar Fızıği: Barut'un çalışmalarının buyuk bır kısmı bu alandadır Bu doğrultudakı çalışmalarına temel parçacıkların sınıflandırılmasıyla başlamış, GellMann ve Neeman'dan üç yıl önce Nuovo Cımento dergısınde mezon ve baryonların sekızlı sımetrı dıyagramlarını yayımlayarak "sekızlı" sımetrıye dıkkatlerı çekmıştı Son zamanlarda, temel parçacıkların yapıtaşları ve bunların arasındakı temel kuvvetler konusunda, "kuark modeh"ne karşı bır seçenek olarak "magnetık • • Asım Orhan Barut'un kaleminden... Fizikçinin doğaya Geçenlerde yitirdiğimiz büyük fizikçimiz A. Orhan Barut'un yaşama, doğaya ve bilime bakışını dile getirdiği aşağıdaki yazısı 1982'de Trabzon Teknik üniversitesi'nce kendisine verilen "onursal doktora" nedeniyle basılan kitapçıktan alınmıştır. U model"ı gelıştırmışt Aşırı kısa mesafelerde magnetık kuvvetlerın elektrıksel kuvvetlere baskın gelmesını, kuvvetlı etkıleşme olarak yorumluyordu Bu kurama gore, elektron, notnno ve bunların karşı parçacıkları çok kısa mesafelerde magnetık momentlenyle etkıleşerek dığer tum kompozıt parçacıkları (rezonansları) oluştururlar Hıpotetık hıçbır yenı parçacık gerektırmeyen bu "ekonomık" model, tum kuvvetlen de kendılığınden bırleştırmektedır Çok guçlu bır hıssetme, kavrama ve parçaları bırleştırme yetenegıne sahıp olan Profesor Barut'un araştırmacı yanı yanında, aynı zamanda çok lyı bır hoca olduğunu, çok guzel yazısıyla tahtayı ozenle kullandığını hıç unutmayacağız Lısansustu düzeyde anlattığı derslerı araştırmalarıyla besleyerek hazırladığı, tum dünyada lısansü3tü oğrencılerın ve araştırmacıların ellerınden duşurmedıklen Ingılızce yazılmış çok değerlı beş kıtabı vardır 1) Elektrodınamık: Alan ve Parçacıklann Klasık Kuramı adıyla 1964 yılında Macmılan yayını olarak çıkan ılk kıtabı oylesıne klasıkleştı kı, 1980'de Dover yayınevı tarafından yenıden basıldı 2) Saçılma Matnsı Kuramı adlı ıkıncı kıtabı 1967'de gene Macmıllan Yayınevı tarafından yayımlandı ve bu konunun baş kltabı halıne geldı 3) Canterbuy Unıversltesi yayını olarak 1972'de çıkan Dınamık Gruplar ve Genelleştırılmiş Sımetnler kıta.bında, grup gosterımlerı hıdrojen atomuna, protona ve dığer kompozıt parçacıklara uygulanmaktadır 4) Grup Gosterımlerı Kuramı ve Uygulamaları adını taşıyan 800 sayfalık bır başka kıtabı ıse, Polısh Scıentıfıc Publıshers tarafından 1977'de ılk baskısı ve 1980'de ıkıncı baskısı yapılmıştır, grup kuramı konusunda en kapsamlı eser olarak nıtelenmektedır 5) 1989'da Bıblıopolıs tarafından yayımlanan Fizık ve Geometrı adlı monografında ıse, doğanın ışleyışını, sımetrıyı ya da geometrıyı dınamığe bağlayarak anlamaya çalışmaktadır Ikıncı ve dorduncu kıtapları, Alman, Rus ve Polonya dıllerıne de çevrılmıştır Karadenız Teknık Unıversıtesı tarafından kendısıne 1982'de verılen "Onur Doktorası" munasebetıyle hazırlanan kıtapçıkta, kendısının o guzel el yazısıyla hazırladığı ozgeçmışının son paragrafıyla bıtırmek ıstıyorum "Teorık fizık bence sırat koprusu gıbı MaxweH'ın sozuyle teorık fızıkçılerın ya kendılerını, ortaya çıkan matematık problemlerın ıncelıklerınde kaybetmelerı, ya da hoşlarına gıden fenomenolojıde ısrar etmelerı çok kolay Ikısının ortasını bulmak, basıt fakat aşıkâr olmayan, elle tutulmayan mefhumları, bağlantıları gormek zor Doğa boyle prensıplerle çalışıyor Pek kuçukken, gecelerı sırat köprü3ü uzerınde duşunur, korkudan tıtrerdım " * Prof. Dr, Ankara Unıv Fen Fak. Fizık Bolumü. elkı beş bın, belkı on bın sene evvel hareketıyle dolu Hareket, değışme olmaınsanoğlu sormaya başladı "Nesaydı, zaman olmazdı yım, neredeyım, etrafımdakı doğa Muhtelıf cısımlerın harekete karşı gosne, nereden gelıyorum, nereye gidıyoterdıklerı dırencı olçmek ıçın kutle mefhurum?" Tanh boyunca yavaş yavaş filozofmu ortaya çıktı Kutleyı de bır cısmı dığer lar, dınler bu derın soruyu cevaplandırdıbaşka standart bır cısımle karşılaştırarak lar Bu cevaplar bu düşüncelerı sınırlayan olçuyoruz Klasık fizığın buyuk bır kısmı genış bır çerçeve yaratırken, bu çerçevebu üç olçuye dayanır Zaman, mesafe ve nın ıçındekı tablonun teferruatını doldurkutle mak ınsana, bılım adamına kaldı TeferruBınlerce sene ınsan, etrafındakı hareatlar ılk bakışta bu devrın soruların yanınketlere şekıllere, renklere bakarak, kutleda gayet önemsız görünen kuçük olaylar lerı, seslerı, kokulan hıssederek kalıtatıf dır, mesela güneş her gun doğudan dotecrubeler kazandı ve bu tecrübe gelecek ğarken doğma yerı ufukta ne kadar kayınesıllere devredıldı Fakat etrafımızdakı yor, yahut suya atılan bır taş kaç tane dalbütun olayların teker teker lıstesını yapga doğuruyor Hakıkat böyie bın bır türlu mak hem mumkun değıl, hem de entereteferruata sanlmış bır paketm ıçınde getısan değıl Sonra bırçok olaylar peryodık yor Bence bılım bu gıbı küçuk merakı olaylar gıbı basıt ve değışmez de değıl Etuyandıran soruların olçülmesıyle başladı rafımızdakı olayların sayıaız turlülüğü daha Belkı Sumer de, belkı eskı Mısır'da, önemlı sonra olayların daha derın sebebını anladeğıl Bılım Bamak ve onları bırbırıtı nın, Doğu nun ne bağlamak ıhtıyadeğıl, ınsanlığın cını doğurdu Bılım Bu gün doğan bir çocuk bır özellığı Goreyalnız bakmada ceğız bazen şu beyininin milyonlarca yıl (Observatıon) ve yerde, bazen bu olçmede kalsaydı yısüren gelişmeyle elde ettiği yerde gelışıyor ne bugunku şeklıyle bilgtyi tecrubeyi ögrenecek Muhakkat teferrugelışemezdı "Neatların önemlı olden" sorusuna gene bir kabiliyette olması bence duğu, önem verıldının ceen büyük harikalardan biri... filozofların,bır çerçedığı yerlerde 2avabı genış man ölçümü ken ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ve verıyor, fakat bıdını daıma tekrarlım bıraz daha teferlayan (yanı peryodık) bır olayın gözetılmeruatla "Neye bu kadar" diye soruyor Gusıyle başladı Herhangl bır peryodık olayı neşledünya arası mesafesı neden 8 ışık zaman unıtesı olarak kullanabılırız, mesela dakıkası da, 7 değıl yahut 9 değıl? Işte teguneşın hıç şaşmadan her gün doğması, orık bılımlerın, bılhassa teorık fizığın baş"bır gun" yahut onun yansı, yahut onun on langıcını "Bu, neye bu kadar?" şeklındekı ıkıde bırı Bugunku en hassas zaman ölçüsorulara sayı ıle cevap vermek amacı ıle 3U, Gs atomu saatı de bu atomdan gelen başlar ışığın tıtreşmesını kullanır ve bır sanıyenın Doğayı anlamak demek bır kısım cHayların bırkaç basıt sebep ve kanundan bı10 parçasından bırını ölçebılınz Eğer raz duşunce ve mantık kaıdelerıyle elde guneşın doğumu gıbı basıt, şaşmadan edılebılmesı demektır Bu temel sebeplere kendını tekrarlayan, ruzgârdan, fırtınadan "aksıyom" dıyoruz Aksıyomlar doğaya bağımsız olaylar olmasaydı, bılım muhakyuzdeyüz uymayabılırler, nıtekım gorecekak kı bugunku şeklıyle gelışemezdı Çunğız en buyuk hassasıyetle doğayı tasvır ku değışmeyen, sarsılmayan, bozulmayan eden bıraksıyom sıstemı belkı de olamaz olaylar "doğa kanunu" mefhumunu ortaya Fakat aksıyomlar muayyen bır hudut ıçınçıkardı de bır kısım olayların en has, en önemlı Bundan sonra tahmın edebılirız kı, zaozellıklerını veren hıpotezlerdır Mesafe, man olçumu me3afe ölçumune yol açtı açı buut uzerınde o(an bütun tecrubelerıŞımdı bıle "bır saatlık yol" dıyoruz, yahut mızı ve olçulerı Eucklıd'ın basıt geometrı guneşdunya arası 8 dakıkalık yol dıyoruz aksıyomlarında hulasa ederız eğer yuruyen ınsan yerıne ışığı kullanırsak O halde teker teker bır sürü olçu ve baBugun radarla ayda kurulan bır ayna ıle ğıntılar yerıne bır ıkı aksıyomu oğrenmek, dunyadaki bır nokta Ile aydakı bır nokta onları bır defterın kenarına yazmak kafı, arasındakı masafenın gunden gune fevkaondan sonra ıstedığını ıspat etmek geolade küçuk değışmesını olçerek genel remetrıyı bılenler ıçın mumkun ve kolay latıvıte teorısının doğru olup olmadığını anEucklıd geometrısı, bu bakımdan doğa bıyoruz Mesafe ve zaman ölçersek hareketı lımının bır dalıdır ve değışmeyen bır uzunolçuyoruz demektır Etrafımız cısımlerın 40810