Katalog

HAYVAN DA\ Kaz ile insan dostluğu çiftleşmey Bir kaz ya da ördek yavrusunu, yumurtadan çıktıktan hemen sonra ailesinden ve diğer hayvanlardan ayırır da, bir gün boyunca yalnız sizinle birlikte kalmasını sağlarsanız, artık peşinizden ayrılmadığını görebilirsiniz! Ardınızdan koşarak sizi sürekli izler, göremediğinde acıklı sesler çıkarır. Beraberliğinizin şöyle birkaç hafta sürmesi durumunda, yavru artık sizi "müstakbel eşi" gibi de görebilir, büyüdüğünde sizinle "çiftleşmeye" bile kalkışabilir! Böyle bir hayvan artık anasını tanımaz. Kendi türdeşlerine "ömKi billah" ilgi göstermeyebilir!.. Murat Biricik* re basılanmasıdır. Basılanma^, özünde bir tür öğrenmedır. Yalnız, klasik anlamdaki öğrenmeden ayrılan yönleri vardır. ördek ve kazların "anayı izleme" davranışları örneğinde basılanmanın karakterıstıklerı göze çarpar: Bunlardan en önemlıleri, basılanmanın ancak belli bir zaman süresi içinde, hızlı bir biçimde gerçekleşmesi ile, öğrenilenin unutulmayıp silinmezcesine bireyde yer edinmesidir. Basılanmanın yalnızca kaz ve ördeklere, ya da yalnızca onların izleme davranışlarına ılişkin bir görüngü olduğu düşünülmemelidir. Spalding bu olguyu ilkin sığırcıklarda gözleyip ortaya çıkarmıştı. Sonraları, büyük davranış bilgini Lorenz, kaz ve ördekgiller ailesiyle yürüttüğü çalışmalardan ötürü Nobel Odülü alırken, basılanmanın kurallarını da saptadı. Bugün artık özellıkle çok sayıda balık, kuş ve memeli türünün çeşitli davranış dızgelerine ilişkin olarak basılanmadan ya da "basılanma benzeri öğrenme süreçleri"nden söz ediliyor. Yalnızca, bireyın yaşam süreci içinde yer alan belli bir "duyarlı dönem"de öğrenmenin gerçekleşmesi, basılanmanın temel özelliklerinden ilkidir. Bu dönemin hangi zamana rastladığı ve süresi, türden türe değiştiği gibi, ilişkin olduğu davranış alanına göre de farklılıklar gösterir. örneğimizde ördek yavrularının, izleyecekleri "ana"nın özelliklerini öğrenmeleri, yumurtadan çıktıktan sonra 8.20., ama en çok 13.16. saatler arasında olur. Bu zaman dilimi süresince basılanma gerçekleşmemişse, artık iş işten geçmiş demektir. Aynı hayvan grubunda bireylerin, yaşamlarının ileriki dönemlerinde nasıl biriyle eşleşecekleri de, en genç 5, en yaşlı 19 günlük yavrunun, genel özelliklerini kendine model aldığı bir bireye basılanması ile belirlenir. Ancak, bu ömeklerdeki gibi, duyarlı dönem yalnızca dünyaya gelişten sonraki ilk günlerde ya da ilk haftalarda yer alır diye bir kural yoktur. Basılanma, yaşamın daha geç evrelerinde de ortaya çıkabilir. "öğrenme"nin belli başlı özelliklerinden olan unutma kuralı, basılanma için bir anlamda işlemez. Basılanma nesnesınin uyarıcı ışaretleri ömrün sonuna dek tanınır. Bu kalıcılığın derecesı de farklı farklıdır; kiminde "kolay kolay değişmez" iken, kimi basılanmalarda "geriye dönüş yoktur". Basılanma nesnesi olarak bellenen şey unutulmadığı gibi, yaşam süresince, benzerleri arasından hep yeğ tutulur. Sözgelimi, eşeysel açıdan insana basılanmış iki muhabbet kuşunun yalnız başlarına bir araya konularak birbirierine kur yapmaları, sonra da kuluçkaya otur Hayvan yaşamı boyunca bir kez vurulan, silinmez damga: Basılanma I dümündeki yavru katarına katılarak onun koruyucu kanatları altına girer. Ama ya ana ördek ortada yoksa ne olur? Bir başkası, "izlenecek şey" rolünü üstlenebilir mi? Evet. Yeter ki bu üç koşulu yerine getirsin! Yani yavrunun kendisine bağlanacağı bir başkası, ergin bir dişi olmak bir yana, aynı türden bir ördek olmak zorunda da değildir. Değil ördek, canlı bir hayvan bile olmasa olurl Içine hoparlör yerleştirilmış, iple çekilen bir kutu, yavruyu "cezbetmeye" yeter de artarl Ancak bu işlemin, yavrunun yumurtadan çıkışını izleyen ilk yirmi dört saatten daha kısa bir zaman içinde gerçekleşmesi gerekir. Bu süre geçirilmişse, yavrunun artık bir daha herhangi bir nesnenin ardına takılması söz konusu olamaz. Diğer ördeklerden ayrı, yalnız başına bırakılmışsa, akranları analannın çevresinde kümeleşırken, kendisi onlara hiçbir zaman katılmaz. Ne anasına ne de bir başKasına ilgi göstermediği gibi, onlardan da ilgi ve destek görmez. Dolayısıyla, yaşamı süresince bireysel gelişimi daha en baştan doğal rayından çıkmış olur. lleride türdeşleriyle sağlıklı ilişkiler kurabilmesinin önkoşulu, yaşamının bu ilk çağlarında, koruyuculuğuna sığınabileceği anasına, hıç olmazsa onun yerini alan bir Genelde kuş yavrulan basılanma yoluyla analannı tanırken, diğer me b a ş k a bireye, melilerde analar yavrulanna basılanır. jZ|emek üzeo n u çınden çıktığı yumurtanın kabuklarını terk ettikten sonra, bir ördek yavrusuna "içgüdüleri", birini izlemesini, onun peşinden ayrılmamasını fısıldar. Ama bu "biri"nin kim olduğunu söylemez, ona yalnızca birkaç ipucu verir: Bunlara göre, izlenecek şey (1) belli bir büyüklükte olmalı, (2) belli bir hızla hareket etmeli ve (3) belli aralıklarla sesler çıkarmalıdır. Yakın çevrede bu özelliklerin üçünü birden barındıran ne varsa, yavruyu peşine takmayı başanr. Yoksa görünüşmüş, renkmiş, kokuymuş.. bunlar belirleyici önem taşımaz. Doğal koşullarda, dünyaya gözlerini açan yavru yanıbaşında yalnızca kendi öz anasını bulur. Ondan gelen uyarılar da, "doğuştan" birlikte getirdiği "izlenecek nesne şemasfna çok iyi uyar. Böylece yavru anasının ardı sıra gider ve diğer kardeşleri gibi kendisi de ana ördeğin gü Basılanmanın özellikleri Avusturyalı unlu davranış bfyologu Konra mak için maket bir kaz ile çalışmalar yapıy malan sağlanabilir. Ama insan yüzü gördüler mi, bir anda yuvaları dağılır, gözleri artık ne eşlerini ne de yumurtalarını görmez olur! Basılanma nesnesinin yalnızca türe özgü, bireyüstü özellikleri dikkate alınır. bunun ıçindır kı, büyüyüp ergınleştikten sonra eşleşeceği dişının nasıl bir şey olacağını, kendi anasına bakıp öğrenen birkaç haftalık erkek ördek yavrusu, zamanı gelince öz anasına değil, genel görünümleri ona benzeyen diğer dişilere kur yapar. Eşeysel bakımdan bir angıta basılanmış yeşilbaş, bütün angıtlara ilgi gösterebilir. Belli bir kişiyi izlemeyi bellemiş olan kaz, herkesin peşinden gidebilir. Her bir davranış alanında, belirli bir basılanma nesnesi söz konusudur ve bu, yalnızca o davranış dizgesi için geçerlidir. Lorenz'in besledıği bir karga, insanları ba 3678