Katalog

YERBİLİM Toros adı nereden Toros adının diğer dillerdeki kaynakları ve bir köken araştırması. Yerbilimlerinin en eski varsayımının öyküsü. Dağ tanrısı A. M. C. Şengör* Anadolu'daki tüm Insan eaerlerinin bizlm mlrasımız olduğunu ve onlardan tüm insanlığa karşı sorumlu olduğumuzu bize öğreten büyük hocamız, değerli arkeolog ve eşslz doatum Ord. Prof. Dr. h. c. mult. Ekrem Akurgal'a en derin sükran, saygı ve sevgihislerlyle. dır(2.) Bu adın nereden çıktığını ve Eratosten'ın (ve olasılıkla ondan önce Dikearhos'un) en az Homeros'tan berı "boğa" anlamına gelen bu ismi niçin tercih ettiğini merak etmeye başladım öyle ya, bu ismin Anadolu'daki Toros Dağları için o zaman dahi yaygın olarak kullanılmakta olduğunu kabul etsek bile, büyuk coğrafyacı niçin bu adı Asya'yı bir uçtan dığerıne kateden ve o zaman hiç şüphesiz dünyanın tek dağ sistemi olduğu sanılan bütün bir dağ sıstemine teşmil etmişti? Işe belki de Toros adının kökenini araştırmakla başlamak gerekiyordu Bildlğim kadarıyla "boğa" anlamına gelen bu kellme nereden çıkmıştı? Boğa ıle Toros Dağlarının ne ilgisi vardı? Acaba bu basıt bir kelime benzerliği, bir tesadüf muydu? Dolayısıyla ben de eski coğrafi isimlerın kökenlerini pek güvenilir bir şekılde açıkladığını bıldiğim, şöhretli Alman eski coğrafya uzmanı Heınrich Kiepert'in "Eski Coğrafya Ders Kitabı" adlı eserine başvurdum Burada (3) benı buyük bir hayrete düşürduğü kadar da heyecanlandıran şu bilgiyle karşılaştım Toros kelımesının köku Arapça ve Ibraniceyle aynı Sâmı dıl aılesının bir üyesi olan eski Arameık dılındeydı ve dağ anlamına gelen tur kelimesinden oluşuyordu! Kiepert bu kelimenin eski Yunancaya Ana "Tur" kelimesi ve dünya dillerindekl diğer olası eşdeşleri 5 dolu kanalıyla geçtiği ve daha sonra deforme olarak toros şeklini aldığı kanaatindeydi. Eratosten'le başlayan bir öykü Daha önceki bir yazımda, ınsanoğlunun ılk büyük uluslararası araştırma merkezi Iskenderlye Müze'sinin yerbilimleri tarihinin en büyük isimleri arasındaki dâhi müdurü Eralosten'in (Mö 274194) bugün ne yazık ki kaybolmuş olan üç kitaplık Coğrafya adlı eserinde, Anadolu'daki Toros dağlarının, kuzey Iran'daki Albörz, Afganistan'daki Paropamisus ve Hındu Kuş ve Himalaya ile topluca bir dağ sisteml oluşturduğunu, bu dağ sistemınin de deprenılerle yükseldiğini iddia ettiğini yazmıştım (1) (Şekil 1). Gene o yazımda belirtmiş olduğum gibi, bu iddia aynı zamanda Jeolojlk anlamda dağ sistemi (yani teknik terimle orojenlk kuşak) kavramının da ilk defa ortaya atılmasıdır Ancak orada işaret edemediğim bir başka husus da "Toros" adının bir sıradağ ısmı olarak bildiğimiz kadarıyla ilk defa Eratosten'ın eserinde kullanıldığı Kiepert'in verdiği bu bilgi son derece enteresandı, zira eski Arap coğrafyacıları da bir sürü dağın adından bahsettiklerı halde, iş Anadolu'daki Torosları anlatmağa gelince "cebel" (yanı Arapça "dağ") deyip geçiyorlardı (5) Demek ki Toros adında hakikaten "dağ" anlamına gelen bir kök vardı Iş bu kökün nerede ve ne zaman ortaya çıktığını bulmaya kalıyordu. Bunu yapabilmek için ben de tur kelimesının Arameik dili dışında hangi dillerde eşdeş ve bunlar içinde de kökteşlerinin olduğunu aramaya koyu'dum Bu kelime ne kadar çok dılde ortaksa o derece eski olması gerekecekti, çünkü dilden dile kelime nakli halleri dışında, içinde ortak olarak bulunduğu dillerden daha eski olmak zorundaydı Bu araştırma (6) şu son derece şaşırtıcı, şaşırtıcı olduğu kadar da llginç bulgularla sonuçlandı. Arameik dilindeki "tur", hem Arapça'da hem de Ibranice'de bulunuyor ve tepe, yüksek yer anlamlarına geliyordu Arapça'da ayrıca gene tepe anlamına gelen ancak bileşik kelime olan "dahr", "duayr" kelimeleri "da" ve "du" ilk heceleri ile başlarlar Bu ilk hecelerin ve gene Arapça'da tepe anlamına gelen "tell" veya "tall" kelimesinin "tur" kelimesi ile yakınlıklarının bulunduğu büyük bir olasılıktır. Eski Mısır dilinde bu kelime "tu" şeklinde karşımıza çıkıyor ve yan yana duran iki tepe şeklinde bir hiyeroglif ile yazılıyordu Tüm HintAvrupa dillerinin atası olan dile en yakın olabilecek lisan olan Sanskritçe'de dağ kelimesi "ta" idi Bu Farsça'da tepe, en ust anlamına gelen "târ" ile temsil olunuyor, tüm diğer HintAvrupa dillerinde de benzer şekillerde genellikle dağ, tepe, kule, yüksek yer anlamlarına gellyordu: örneğin, Yunanca'da "turrls" (kule), Lâtince'de gene "turrls" (kule) ve "torus" (tümsek), eski Keltçe'de ve ondan alınarak Ingilizce'de "tor" (dağ, tepe), Galce'de "twrr" (dağ), Irlandaca'da "tarb" (dağ) Fransızca'da "tour" (kule) ve "tertre" (tepecık), Italyanca ve Ispanyolca'da "torre" (kule ve yüksek, sivri, kayalık tepe), Romence'de "turn" (kule), Almanca'da "turm" (kule), Isveçce'de "torn" (kule) ve "tjkko" (dağ), Norveçce ve Danimarkaca'da "tarn" (kule) ve Norveçce'de "topp" (tepe, zirve), Rusça'da "tura" (kale, şato) ve "tyube" (tepe), eski Ermenice'de "tar" (dağ, tepe) ve HintAvrupa dillerine akraba bir aile olan Kartveliyen dillerinden olan Gürcüce'de baştaki "m" harfi sessiz olan "mtâ". Benzer kelimeler HintAvrupa dillerinin ortaya çıktığı sanılan ortabatı Avrasya'daki anayurda (aşağıyukarı bugünkü Ukraynâ ?) komşu ellerde konuşulan dil ailelerinde de karşımıza çıkmaktadır: Türkçe'nin de bir üyesı olduğu UralAltay dillerinin Ural kesimindeki Fince'de "toornl" kule anlamına gelir Isveçce'deki "torn" kelimesine çok benzeyen bu keli Şekil 3: Çatal Hüyükte A. 1111 numaralı blnad nu. Burada dağdan inen boğalara, boğalann görulen kadın (Ana Tanrıça?) motifine dikkat (Mellaart, J., 79S9, Çatal Hüyük and Anatoliaı cilt I, s. 90, Levha XVII, şekil 12'den) meden başka Finlandiya'nın kuzey kesımlerındekı tepelik alanlar için kullanılan "tunturl" kelimesini oluşturan birincı hece "tun" şeklindedır. Macarca'da gene bileşik bir kelime olduğu çok heceli olmasından anlaşılan "torony" kule anlamına gelir, domb" tepe, "telö" ise hem tepe, üst, doruk anlamlarında kullanılır. Altay dillerinin en geniş ailesinı oluşturan Türki dillerin çoğunda"tağ" kelimesi dağ anlamına gelir (bugün genellıkle Istanbul lehçesinde bu kelimenin "dağ" şeklini alarak "yumuşaması" 18 ve 19 yüzyıl sıralarında meydana gelmiş bir değişimdir) Kırgızca'da aynı kelimeye "toö" şeklinde rastlıyoruz. Moğolca'da ise "dobo" tepe anlamındadır(7) Ayrıca gene bileşik bir kelime olduğu anlaşılan ve kule anlamına gelen "tagtu" sozcüğünün ilk hecesi tag'dan oluşmaktadır Altay dillerine çok yakın bir akraba Japonca'dır. Bılindiği gibi Japonca'da aynı kavram sık sık ıki değişik sözcükle ifade edilir Bunlardan biri Çince sileber İle birlikte Çin'den ithal edilen "On" grubu kelimelerdir Diğeri ise orijinal Japonca'nın kelime haznesini oluşturdukları sanılan "Kun" grubu sözcüklerdir. Işte bu ikinci grup içinde dağ anlamına gelen eski bir sözcük Türki dillerin çoğunda "tağ" şekline söylenen "dake"dir Asya'nın güneydoğusunda yaygın olarak ÇinTibet dil ailesinin lisanları konuşulur. Bunlardan Tibetçe'de "to" yüksek, dağlık yer anlamındadır Çınce'de yüksek veya yükseltilmiş bir nesneden "tu" diye bahsedilir. "Da" ise hem büyük, ulu, hem de (kule şeklinde olan) pagodalar için kullanılır. Malayca'da tepe, sırt anlamındakı bileşik kelime "talang'ın ilk hecesi "ta"dır Aynı dilde gene bileşik bir kelime olan "dolok" dağ anlamına gelir Buradaki "do" ile Burmaca'dakı dağ, tepe anlamlarına gelen "daung"un da'sının Moğolca'daki dobo'nun do'su ile, Çince'deki da ve Tibetçe'deki to'nun akraba oldukları bü Şekil 1: Eratosten'e göre Dünya, Toros dağları'nın bir dağ sitteml hallnde Anadolu'dan Asya'nın odğu sahiline kadar uzandığını dikkat ediniz. ( Olshausen, £., 7997, Einführung in die Historische Geographie der Alten Walt, Harita 4'den; Darmstandt, WissenschafUiche Buchgesellschaft) 3078