Katalog

HAYVA Yavrusu uğpuna ölümüne savasan Hayvanlar gerektiğinde diğerleri için kendi canlarını bile ortaya koyarak kahraman kesilir ve düşmanla savaşırlar. Yeri geldiğinde biri diğerini besler, ısıtır, kollar ve kprur. özünden birşeyler verir. Hayvanlar arastnda özveri üzerine bazı gerçekler ve nedenleri... Murat Biricik* ir yavru saksağan daha düşmüştü I yere. Büyük bir saksağan, her zarmankl gibi yavrunun üstünde gaklayarak uçmaya başladı. Herhalde, yuvadan düşen yavrunun anası olacaktı. Çok geçmeden, ana saksağanın bağırmalarına beşaltı saksağan daha yetişip geldi. "Bir tekir kedi çıktı çlmenlerin arasından.Havadaki saksaganlardan biri, belki de ana saksağan kediyi görmüştü. Tıpkı yerdeki düşmancna dalış yapan savaş uçağı gibi, havadan kedinin üzerine daldı. Obür saksağanlar da yere düşecek gibir dalıp dalıp havalanıyorlar, bir yandan da gaklamalarını arttırıyorlardı. Kedi ürküp çekildi, ama gitmedi. Başka iki kedi daha geldi... "Saksağanlarla kedller arasındaki savaş glttikçe kızışıyordu. Kediler, ille de yavruyu kapıp ylyecekler. Saksağanlar da ne uğruna olursa olsun, yavruyu kedllere kaptırmayacaklar..." Aziz Nesin'ın hayvanlara değin ilgınç gözlemleri topladığı Hayvan Deyip de Geçme adlı kitabında Orhan Apaydın'dan aktardığı bu öykü, kedilerin zaferiyle son buluyör Hayvanların gerektiğinde başkası ıçın kendi canlannı nasıl ortaya koyduklarını gösteren örneklerden yalnızca biri bu. Gerçekten birçok hayvan, özellikle yavruları söz konusu olduğunda gücünün ölçüsünü unutarak bir kahraman kesilir, kendi ölümünu bile göze alarak düşmanla sonuna dek savaşır. Başkaları için bir şeyler yapmak, mutlaka bir tehlıkenın varlığını da gerektirmez. Yeri geldiğinde bir hayvan bir diğerini besler, temızler, ısıtır, kollar ve korur. Boylece sonuçta ona özünden bir şeyler vermiş olur Işte bireyın, kendisıne doğrudan yarar sağlamayan, hatta çoğu kez açıkça zararlı çıktığı, buna karşılık öteki türdeşin yararına olan etkınliklerı, "özverili davranış" olarak değerlendırilmekte böcekleri şımdilik bir kenara bırakacak olursak omurgalılar ıçınde, ancak daha kısa bir geçmişi olan kemikli balıklardan itibaren özveriye rastlanıyor. Amfibi ve sürüngenlerde özverili davranışlar, yalnızca yumurtaların taşınması ve savunulması gıbı durumlarla sınırlı Yetışkınler arasında yardımlaşmaya hiç rastlanmamış. Kalabalık gruplar halinde bir arada yaşayan kertenkeleler yok değıl. ama aralarında pek öyle "dostane" ilişkiler bulunmuyor. örneğin Galapagos Adaları'nın denız kertenkelelerinden yuzlercesı kayalıklarda sık sık alt alta üst uste, güneşleniyorsa da, karşılarındakiyle ilişkileri, duruma göre sergiledikleri tehditlerden öteye gitmiyor. Kur yapmaları bile kılık değiştirmiş tehdit davranışlarından başka bir şey değil. Birbirlerine yiyecek vermez, birbirlerini temizlemezler. Tehlike sırasında •da herkes başının çerosine bakar. Oysa genel olarak kuşlar ve memelilerde aynı türden bireyler birbirleriyle çok daha yakın ilişkiler geliştirir, zaman zaman birbirlerine yardımcı olur, "sıcak" davranışlarla karşılıklı "güven" oluştururlar. Kimilerınde grup ya da ailenin öteki üyeleri, yavruiarın yetiştirilmesinde anababaya yardımcı olurlar. Tropikal ve subtropıkal bölgelerde yaşayan çeşitli kuşlarda, bir önceki kuluçkanın ya da bir önceki yılın yavruları, bir süre daha aileleriyle kalır ve kardeşlerine bakıcılık yapar. Kimi insansı maymunlarda da grubun çocuksuz üyeleri, başkasının yavrusunu geçıci olarak annesinden alabılir. Yiyecek paylaşımı, özellikle jibbon ve şempanzeler gibi yüksek prımatlarda sık gözlenir Afrika'nın sırtlan köpekleri, ortaklaşa avlandıktan sonra geri döndüklerinde, ava katılmamış grup üyelerinin önüne ayırım gözetmeksizin yiyecek kusarlar. Cuce mangustlar hasta türdeşlerini ısıtıp temizler, yıyeceğe gıden yolu kollaya Hangi hayvan daha özverili? Çeşıtlı hayvan gruplarında konuya ilişkın çalışmalar her geçen gün artıp, karşılaşılan şaşırtıcı gözlem kayıtları gitgide daha çok birikiyorsa da, böylesi davranışların aslında çok da sık görülmediği belirtiliyor Belli başlı ancak üç alanda, hayvanlar özveride bulunabiliyorlar. Tehlıkelere karşı birbirinı uyarma ve savunma, yavruların bakımı ve bir de zaman zaman yiyecek değiştokuş etme O da, evrimsel basamaklara göre hayvanları gruplandırdığımızda, 3108 rak onun güvenliğini sağlarlar. Yunuslar yaralı arkadaşlarını soluk alabilsin dıye su yüzüne çıkarır, balinalar da yaralı bireye ilgisiz kalmaz, onun yardımına koşarlar Filler, ayakta durması için yaralı ya da hastaya destek olurlar. Omurgalılarınkıne koşut gelişim gösteren sosyal böcekler, işbırliği, işbölümü ve özverenlik özellikleriyle çok yüksek organizasyon basamaklarına ulaşmış durumdalar Kımilerinde görev bölümüyle, düşmana karşı böcek "devlef'ini savunma işini "askerler" üstlenmiştir Bu "kasf'tan olanlar, tehlikeyle savaşmak uğruna canlannı vermeye her zaman hazır "fedai"lerdir. Yiyeceğin paylaşılması konusunda da devletçil böcekler son derece adil davranırlar. Balarıları burada, "gereksınimi olan, sahip olandan alabilir" ilkesinı uygular. Zaten yiyeceği olan an, gerektiğinde bunu karşısındakine vermeye çoktan razıdır. Radyoaktif olarak işaretlenmiş besınle yapılan deneyler, arıdan arıya aktarma yoluyla yiyeceğin çok iyı bir biçimde dağıldığını göstermiş. Böylelikle, işbölümü gereği hep kovanda kalması gereken, onun için de yeterince ya da hiç yiyecek toplayamayan arılar da günlük nafakalarınısaglamış olurlar. Niçin özveri? Doğal seçilim kuramına göre, ancak belli bir yarar sağlayan özellikler var olma savaşımında başarı sağlayıp tutunabilir, aksi durumda ileriki kuşaklara aktarılamadan ortadan kalkarlar Oysa enerjisini, zamanını, yiyeceğini veren, hatta başka bir şeyin yaşaması uğruna kendini kurban eden bırey, hep kendi "zarar"ına işler yapmış olur! Öyleyse nasıl olmuş da, özveride bulunmayı gerektiren davranışsal özellikler, tıpkı diğer genetik karakterler gibi, evrim süzgecinden geçebilmiş ve türe özgü bir görünüm alabilmiştir^ Doğal seçilimin ezici basktsı böylesi davranışların gelıştirilmesine nasıl izin vermiştir? Önce hemen belirtmeli ki özveride bulunan, sanıldığı gibi bu işten her zaman zararlı çıkmaz. Aksine, kendisi için de kısa vadede açık yararlar sağlayabilir Çığlıklarıyla tehlikeyi sürüye haber veren çığırtkan, boylece düşmanı belki kendi üstüne çekmiş olur ama, avcının saldırıdan eli boş ayrılması olasılığını da arttırır. Biriki deneme sonrasında sonuç alamayan düşmanın vazgeçip şansını başka yerlerde denemek üzere uzaklaşmasıyla, herkes gibi kendisi de rahat nefes alabilir. Benzer biçimde, grup arkadaşının tüylerini temiz