Katalog

DOÖA Sedir: Saray ve kral mezarı ağaçj Bu soylu ağaç yakın geçmişte demiryoluna travers, sobalara odun oldu. Faik Yaltırık* ir önceki yazımızda, aynı başlık altırv !da sizlere "Çam" cinsini, önemli "özellikleri ile tanıtmıştım. Hatırlanacağı gibi, iğne yapraklar çamlarda, hiçbir şekilde uzamayan kısa sürgünler üzerirv de ikili, üçlü veya beşli olarak yer alırlar; 2 veya 3 yılda olgunlaşan kozalakları sıcakta açılır, fakat dağılmaz; kozalağı oluşturan karpellerin (tohum pulunun) uç tarafı daha fazla kahnlaşmış ve odunlaşmıştır. Sözü edilen bu kısma 'kalkan' veya 'apofiz' denir; diğer iğne yapraklı cinslerin kozalaklarında böyle bir oluşum görülmez. Odunları reçinelidir; ışık ağaçlarıdır, gölgeye dayanamazlar; kuraklığa dayanıklıdırlar, her türlü topraklarda yetişebilirler, derine kök salarlar (kazık köklüdürler). Bu hatırlatmayı yaptıktan sonra, bugün size Sedir (Cedrus) cinsini soru ve yanıtlar şeklinde tanıtmaya çalışacağım. Ülkemizde, özellikle Güney Anadolu dağlık bölgelerinde, halk arasında "katran" adı ile anılan Sedirler kışın yaprağını dökmeyen. boylu orman ağaçlarındandır ve birçok iğneyapraklı ağaçlar gibi, çok uzun ömürlüdürler. Ülkemiz sedir ormanlannda 860, 950 ve 1000 yaşlarında bireylerin varlığı saptanmıştır. Gençlik çağlarında genel görünümleri piramidaldır. Orman içinde değil de, serbest halde büyürlerse, toprağa yakın kısımlara kadar dallanabilirler; zamanla düzgün ve dolgun gövde yaparlar. Sedirlerin de çamlarda olduğu gibi, uzun ve kısa sürgünleri vardır. Ancak kısa sürgünler çamların aksine her sene uzarlar. İğne Sedir (Cedrus) clnslnin botenlk özellikleri nelerdlr? Her iğne yapraklıya çam demeyin! yapraklar uzun sürgünlerde (özellikle son yıla ait uç sürgünlerinde) seyrek ve sarmal olarak teker teker; kısa sürgünler ucunda ise püskül halinde birçoğu (1530 iğne yaprak) bir arada bulunurlar Her sene bir Uti mlllmetre uzayan kısa sürgünler ucunda, 1530 adet iğne yapragın puskul glbl bir arada bulunuşu, sedlrlerln önemli Wr ayınm (tanı) özeimjkJlr. (Bak. Şakll 1) Erkek çiçekleri silindirik yapıda, 35 cm. boyunda, dik duran bir kozalakcık şekillendirirler ve kısa sürgünler üzerlnde yer alırlar. Çam, Göknar, Ladin, Melez ve diğer iğneyapraklı cinslerin aksine, Sedirlerin erkek çiçekleri sonbaharda oluşurlar (EylülEkim ayları); tozlaşma ekim ayında, döllenme çok daha sonra, erken ilkbahardagerçekleşir. Dişi çiçek kurulu 26 ayda olgunlaşır ve fıçı biçımınde, dik duran, kısa ve kalın saplı bir kozalağa dönüşür. Sedir kozalakları, diğer iğneyapraklı cinslerin kozalakları ile karşılastırılmayacak kadar tipik özelliklere sahiptir. Olgunlaşan kozalaklar yağmurlarla ıslablınca dagılır; tohum ve kozalak pulları yere dökülür, sürgün üzerlnde kozalak ekseni kalır. Kuru havalarda, oda sıcaklığında kozalak pulları açılmaz, dağılmaz. Dağılan kozalak pulları yelpaze biçimindedir Sivri uçlu, üç köseli tohumları kanatlıdır; kanat tohumun bir yüzünü örtmüştür ve onunla kaynaşmıştır. Çok kıymetli, eterik yağlı ve güzel kokulu odunları çok eski çağlardan beri kullanılmaktadır. Normal olarak reçine kanalları yoktur Eski Mısır, Fenike, Asur ve Romalılar dönemlnde mabet, saray ve gemi inşaatlarında, kral mezarları ile lahit yapımında (örnegin, hazreti Süleyman'ın ünlü sarayının yapımında, Efes'teki Diana tapınağında, Gordion'da kral mezarı nda ve daha birçok tarihi, kutsal binalarda sedir odununun kullanıldığı saptanmıştır); yakın geçmişte ise, ne yazık ki travers olarak demiryol inşaatında, özellikle de I. Cihan Savaşı'nda buharlı trenlerin ocaklarında, yakacak odun olarak kullanılmıştır Böylece Toroslarda ve Lübnan'daki sedir ormanları geniş çapta tahrıp edilmiştir Sedlrlerin yetişme ortamı ve yetlştirilmesi hakkında bllgl verir misiniz? Sedirler ışık ağaçlarıdır (ancak genç fideler ve fidanlar bir sure golgeye dayanıklıdır), sıcaklık istekleri Şekil 1. a Uzun ve kısa sürgunler üzerlnde tafinan iğne yaprak fazla, buna karşılık nem istekleri nispeten azlar; b lıçı biçimindeki kozalak; c, d Karpelln dıstan ve Içten gödır; donlara karşı oldukça rünümü; e kanatlı tohumlar. 31016 duyarlıdırlar. Gençlikte ve orta yaşlarda derine glden kazık kök yapan sedirlerin, yaşlandıkça kökleri "yürek kök" sistemine dönüşür; gençlik ve hatta orta yaşlarda hızlı büyümeleri nedeniyle kuvvetli ve sürekli esen rüzgârlardan etkilenirler ve "bayrak teşekkülatı" diye bilinen bir şekil bozukluğu gösterirler. Genel olarak yetiştirilmeleri ilkbaharda fidan yastıklarına tohumların ekilmesiyle olur. Doğal yayılış alanlarında tohumlar kışı kar altında geçirirler. Erken ilkbaharda çimlenme başlar; kökier, kaya çatlakları arasında birikmiş derin toprağa ulaşır, büyümesine devam eder ve kurak yazı başarı ile atlatırlar. Kültür varyeteleri (cv.) ise fidanlıklarda, yaz sonunda alınan topuklu çelikler ile veya erken Şekil 2. Hlmalaya Sediri (C. Deordan): Samuun, Gelemen Orman ilkbaharda yapılan Fldanhğı. aşılar ile çoğaltılabilirler. fi yayılış alanı Anadolu ve çok sınırlı olaDünyada ve ülkemizde Sedir dnslnin rak da Lübnan'dır. Ülkemizde batı sınırı kaç türü vardır? Köyceğiz civarında başlar, doğuya doğru Asya ve Afrika'da doğal ormanları buToroslar üzerinden uzanır ve Göksu, Malunan 4 sedir türü vardır: raş dolaylarında bir kavis çizerek Ama1 Atlas Sedlrl (Cedrus Atlantica): Kunos'lar üzerinden güneye yönelir; 99.000 zey Afrika'da, Cezayir ve Fas'ın Atlas hektarlık bir ormanı vardır. 40 m'ye kadar dağlarında, 1000 m'nin üzerindeki yerlerboy, 2.5 m çap yapabilirler, iğne yapraklar de ormanlar kurar. 40 m'ye kadar boyla23 cm uzunluğundadır, koyu yeşil renklinabilir; parlak koyu yeşil iğne yapraklar dirler; kozalaklar 915 cm boyundadır. 12,5 cm uzunluğundadır; olgun kozalakSedirler orman ağacı olduğu kadar, lar da 8 cm boyundadır. çok gösterişli park ağaçlarıdır Ülkemizde 2 Kıbrıs Sedlrl (Cedrus Brevifolia): Vave Batı ülkelerinde, büyük şehirlerde satanı Kıbrıs adasıdır, Trodos'da (Karlıdağ), ray, kasr, köşk ve yalı bahçelerine ve 9001400 m. yükseltiler arasında küçük bir parklara dikilmişlerdir. Istanbul Boğazı'na ormanı vardır. İğne yaprakları çok kısadır en yakışan ağaç türleridir. özellikle Atlas (715 mm). Sediri'nin gümüşT mavi yapraklı bir kültür3 Himalaya Sediri (Cedrus Deodara): varı (cv 'Atlantica Glauca') son derece etCoğrafi yayılışı Batı Himalaya, Afganistan kili ve dekoratif bir ağaçtır. Ülkemizde ve Bulucıstan dağlarıdır; 13002300 m. halk arasında, yanlışlıkla 'Mavi Çam' olayükseitıler arasında saf ve karışık ormanrak isimlendirilmektedir; oysa doğrusu, lar kurar. 4050 m. boy ve 3 m. çap yapa'Mavi Sedir'dir. Umit ederim ki bundan bilen görkemli bir orman ağacıdır. Ana ve sonra fidan secerken sediri çamdan ayırt •yan sürgünlerin uçları aşağıya doğru saredebileceksiniz! kıktır, koyu yeşil iğne yapraklar 2 54 cm uzunluğundadır; olgun kozalaklar 14 cm * Prof. Dr.. I.Ü. Orman Fakültesl Ögreboyundadır. tim Üyesl; Italyan Ormancılık Bilimler 4 Toros Sediri (Cedrus Lıbani): CoğraAkademisi Üyesl.