Katalog

MOLEKÜL E Dr. Zeynep Tümer insanın kalıtım özelliklerini taşıyan genlerden birini bulan ilk Türk oldı Tümer, Danimarka'da J.F. Kennedy Enstitüsü'nde iki yıldır ölümcül Menkes hastalığının genetik temelleri üzerinde çalışıyordu. Hastalığı taşıyan genin kesin yerinin saptanması çalışmalarını sonuçlandıran araştırmacı, daha sonra Oxford 'daki İnsan Genetiği Laboratuvarı ile birlikte Menkes genini buldu. ütün dünyada insanın kalıtımsal özelI liklerini ortaya çıkartmayı amaçlayan moleküler biyoloji ve genetik çalışmalar çok hızlı bir şekılde ilerlerliyor. İnsanın temel kahtsal özelliklerini taşıyan genlerin ortaya çıkartılması ve çözümlenmesi bu çalışmaların temelini oluşturuyor. Böylece sayısız kalıtsal hastalığın nedenleri ortaya çıkartılıp, tedavi yöntemleri araştırılıyor ve geliştiriliyor. Danimarka'nın J. F. Kennedy Enstitüsünde 2 yıldır moleküler genetik üzerinde çalışmalar yapan Dr Zeynep Tümer, Danimarkalı ve Ingilizlerden oluşan bir araştırma gurubuyla birlikte ölümcül Menkes hastalığına yolaçan defolu geni buldu olarak ağır psikomotorik gelişme geriliği, iskelet ve damar değişıklıklerı göruluyor. Kasılma (konvülsiyon) ve ısı dengesizliğı gösteren bu bebekler genel olarak 3 yaşından önce ölüyorlar Menkes hastalığında görülen saç değişiklikleri hastalığın en tipik belirtisi. (Reslmi) Bugüne kadar hastalığın tanısı için plasentada bebeğe ait hücrelerdeki bakır birikimi ölçülmekteydi Bu metod oldukça başarılı olmasına rağmen oldukça zor ve dünyada ancak biri Danlmarkada olmak üzere iki merkezde yapılabiliyor. Genin bulunması (klonlanması) ile daha hızlı ve güvenilir bir doğum öncesi tanı mümkün olacak. Aynı zamanda Menkes hastalığının görüldüğü ailelerde taşıyıcı tanısının konması da kolaylaşacak. Bir Türk bilim kadımmn başarıs Menkes: ölümcül bir hastalık Menkes hastalığı ender rastlanan ancak son derece ölümcül olan ve X kromozomuna bağlı olarak çekinik geçiş gösteren nörolojık bir hastalık. Bu hastalık bakır metabolizması bozukluğu sonucu ortaya çıkıyor. Hasta çocuklarda beyin hasarına bağlı Görülme sıklığı Menkes hastalığı yaklaşık 300 000 yeni doğandan bırinde görülmekte. Menkes hastalığı X kromozomuna bağlı olarak çekinik geçiş gösteren bir hastalık (Xlinked recessive disease) Bu nedenle hastalık yalnızca erkeklerde ortaya çıkıp kadınlarsa hastalığın taşıyıcısı konumundalar (Bak.Kutui) Menkes geninin kodladığı protein bakırın hücre içi taşınmasında ve bakırın bazı önemli enzimlere bağlanmasında rol oynuyor Menkes geninde bir bozukluk (mutasyon) olduğu zaman Resimde bir Menkes h ci özelliği, saçlann kırı bakır hücre içinde birikiyor ve bakırı kullanan enzimlere dağıtılamıyor Bedenin ve beynin normal işleyişi için gerekli olan bu enzimlerin görevlerini yerine getirememesi de Menkes hastalığının belirtilerine neden oluyor Menkes geni üzerinde çalışmalar Menkes hastalığı ilk kez "960 yılında Dr. Menkes tarafından X kromozomuna bağlı olarak kalıtılan nörolojik bir hastalık olarak tanımlandı 10 yıl sonra Avusturalyalı Danks ve arkadaşları hastalığın bakır metabolizması ile ilgisini ortaya çıkardı 8O'lı yıllarda Danimarkalı araştırmacı Horn ve arkadaşlarının yaptığı çalışmalar Menkes geninin X kromozomunun uzun bacağının merkeze yakın kısmında bulunduğunu gösterdı. Dr.Nina Horn ve arkadaşlarının yıllar KUTU 1 Hücre genetlğl İle moleküler genetik araaında ko'pru rolü üstlenen in situ hibridizasyon yöntemi Menkes geninin bulunmasında önemli bir rol oynadı. Resimde kromozomlar kırmızı renkte, floıasan ile işaretlenmiş olan DNA parçalan ise sarı noktalar olarak görülmekte. Kalın ok normal X kromozomunu, küçük oklar İse tam Menkes geninin olduğu noktada kınlmıs olan anormal X kromozomunu göttermekte. Bu nedenle bu kromozomdaki isaret de Ikiye aynlmış olarak görülmekte. Kadında ıkı X, erkekte ise bir X ve bir Y kromozomu bulunur Boylece Menkes geni gıbı X kromozomu uzerınde bulunan genler kadında iki, erkekte ise yalnızca bir tanedir. Çekinik karakterdeki hastalıkların belırtı gostermesı ıçın genlerın ıkısının de hasta olması gerekır Kadınlar X kromozomlarının bırını annelerınden, dığerını ise babalarından alırlar Erkekler ise X kromozomlarını annelerınden, Y kromozomlarını da babalarından alırlar. Menkes hastalığı gibi X kromozomu üzerinde bulunan çekinik karakterdekı hastalıklarda kadınlar taşıyıcıdır Bunlarda ıkı X kromozomu olduğu ıçın genlerden bırı bozuk olsa da hastalık ortaya çıkmaz Eğer annenın normal geni taşıyan X kromozomu oğluna geçerse çocuk hiçbır hastalık belirtisi göstermez Buna karşılık bozuk geni taşıyan X kromozomunu alırsa Menkes hastalığına tutulmuş demektır, çunku tek bir X kromo/omları vardır ve bu kromozomun uzerındekı gen bozuktur Bu nedenle hastalığın taşıyıcısı olan bır kadında erkek çocukların %S0 hasta olma olasılığı vardır, kız çocukların ise %50'si taşıyıcıdır. Menkes geni nasıl kalıtılıyor? KUTU 2 Menkes geninin izole edilmesinde önemli bır aşama iki ayrı hastada X kromozomunun aynı bölgesinde gözle görülür bir kırılmanın saptanmasıydı. Bu bölge Maya Yapay Kromozomları (YAC= Yeast Artıtıcıal Chromosomes) ıçıne yerleştırildi (klonlandı) Bu ıkı hastanın kromozomları in situ hibridizasyon yontemıyle incelendi Bırbirıyle ortuşen iki maya kromozomunun, kırılma bölgesinı, bır başka deyişle Menkes genini içerdiği gösterildi Bu olay birden bıro araştırılması gereken alanı (20 kez kadar) küçülttü Bu sınırlanmış alan daha küçuk taşıyıcalara (bakteriyofaj) yerleştirildi.. 100 kadar Menkes hastasının incelenmesi ve gen kütüphanelerının taranmasıyla hastalığa aday genin bir bölümu bulundu Bunun asıl Menkes geni olduğu ise Menkes hastaları kullanılarak kanıtlandı ve dızılemesı (sequencing) yapılarak kodladığı tahmini proteinin dizısi ortaya çıkarıldı Gen nasıl klonlandı? 3028