Katalog

TIP ARAŞTIRMALARI BİYOLOJİK RİTM Daha guvenli kan nakilleri gündemde Yasam kurtaran kan nakilleri beraberinde hastalık bulaşma riskini de beraberinde getiriyor. Nelere dikkat edilmeli? Rıfat Yııhn* yuzyıl başlarına kadar tıpta kan nakıllprı (transfuzyon) ender olarak yapılıyordu Bunun nede nı cıddı yan etkılerının ortaya çıkması ve sıklıkla olumle sonuçlanmasıydı Kan gruplarının bılınmemesı uygun olmayan kanların verılmesıyle şıddetlı antıjenantıkor reakbiyonu oluşup kırmızı kan hucrelerı parçalanıyordu 1900 de Landstelner ın dort ana kan grubundan uçunu bulmasıyla modern ve emın kan nakilleri donemı başlamış oldu Yaklasık bır asırlık zaman geçmıs ol masına rağmen kan naklıyle ortaya çıkan ınfeksıyon rıskı gelmektedır 1960 lı yılların sonunda kan bankalarında toplanan kanların 1/3 ı hepatıtıs vırusu taşıyordu 1980 lı yılların başından bınlerce Amerıkalı kan veya kan urunlerıyle bağışıklık sıstemını yeimezlığe sokan ve AİDS e yol açan bır vırusu almıştır Alınan yoğun tedbırler ve kontrol testlerıyle bu rısk azaltılmış olsa da kan naklı yapılanların hâlâ % 1 oranın da bu hastalıga yakalanma olasılığı vardır Son yıllarda herhangı bır şekılde mıkroorganızmalarla bulaşmamış kan verılmesı sonunda da ınfeksıyonların arttığı bunun baslıca nedenının transfuzyona baglı bagı şıklık sıstemının yetmezlıgı olduğu sonu cuna varılmıştır Kan transfuzyonunun bu ıstenmeyen ozellığı organ naklı yapılan hastalarda onceden kan verılerek rejeksıyon (organın kabul edılmemesı) olayının azaltılmasında olumlu şekılde kullanılmaya baslanmıstır Kalm bagırsak kanserı nedenıvle cerrahı tedavı uygulanan hasta larda amelıyatta kan verılmeyenlerde ın feksıyonlar % 7 oranında açığa çıkarken kan verılenlerde bu oran % 25 bulunmus tur Hemen akla gelebılecek soru acaba kan verılenler daha ağır hastalar mıydı'? Arastırmacılar her ıkı grubu yaş cıns amelıyattakı kan kaybı tumorun cınsı do nemı lenf bezlerının pozıtıflığı amelıyat suresının uzunluğu ve tumorun buyukluğu gıbı çesıtlı yonlerıyle değerlendırmışler ve kan verılenlerın d?\ha ağır hastalar olma dıklarınt gostermıslerdır Kuşkusuz kan verılmesı hayat kurtarıcı bır olaydır ve bunun aksını soylemek mumkun değıldır Aynı zamanda gereksız kan nakıllerıyle cıddı ve yaşamı tehlıkeye sokabılecek hastalıklara yakalanma olası lıının doğabılecegını unutmamak gerekır Amerıka da her yıl yapılan 3 5 mılyon kan naklınden bırçoğunun gereksız olduğu ve hastaları rıske soktuğu bılınmektedır Dı ger bır anlamdd hastanelerde yapılan kan nakıllerının % 520 sı gereksız yere yapılmaktadır O halde daha guvenli kan nakilleri yapmak veya gereksız kan nakıllerınden kaçınmak ıçın neler yapmalıdır'? 1 Hastaların kendı kanlarının kullanılması (Otolog kan trans(uzyonu) 30210 NEWSWEEK Dergısı nın 10 Ağustos 1992 tarıhlı sayısında daha guvenli kan na kıllerı ıçın yapılan araştırmalardan soz edılmektedır Nevvyork kan merkezı başkan yardımcısı Dr Bernard Horovvitz e gore "En emın transfuzyon, hıç transfuzyon yapılmamasıdır Ikınci derecede emin olma ise, hastanın kendı kanının kullanılmasıdır " Cerrahıde hastanın ka nı ıkı şekılde kendıne tekrar kullanılabılır Planlanmış bır cerrahı tedavl uygulanacak ve kansız olmayan hastanın kanı en az bır hafta once alınır ve saklanır Amelıyatta ge reklı olursa tekrar hastaya verılır Ikınci yontem amelıyat sırasında açığa çıkan kanın alınıp santrıfuıe edılerek oksıjen taşıyan kır mızı kurelerın ayrılıp tf>krar hastaya verılmesıdır cell saver 10 yıl oncesı ne kadar ABDde kan na kıllerının % 1 ı otolog kan tranfuzyonu jken bugun % 5 e ulaşmıstır Bu oranın gelecek yıllarda % 30 u aşması beklenmektedır Şuphesız kaza geçırenlerın ve erken doğan bebeklerın boyle bır şansı yoktur Ayrıca kanın saklanması da sınırsız değıl dır Kırmızı kan hucrelerının oksıjen tasıma ozellığı buzdolabında 4? gun dondurulur sa on yıl Ağır hastaların ve kan sayımı du şuk olan kımselerınde kendı kanlarını kul lanma olasılığı yoktur Bagırsak VP kahser cerrahısı geçırenlerın de kendı kanlarının amelıyat sırasında alınıp yenıden verılme sı mumkun değıldır Çunku alınan kan ıçın de kanser hucrelerı ve baktenler bulunabı lır Kanın alınması ve saklanması sırasında bakterı veya vıruslerle bulaşmasını onlemek derının çok lyı temızlenmesını sağlamak ve mıkroorganızmalarla bulaşma olup olmadıgını bazı testlerle çok dıkkatle aras tırmak gerekır Kuşkusuz pek çok hasta cerrahı sırasın da kansızdır Dıkkatlı tıtız ve kanama kont rolunun ozenle uygulandığı bır cerrahı te davı ıle de kan gereksınımı en az duzeye ındırılmışolur Kan transfuzyonu gereksinimini azalt mak ıçın uygulanabılecek dığer bır yontem ı<;o hpmoglobın duzeyı 10 gr/dl ın altına duser dusmez hemen kan verılmemesıdır Bu klasık sınırın doğruluğu hakkında bu gun bılımsel bazı kuskular vardır Yapılan çalışmalarda hemoglobın değerının nor2 Kullanılacak kanı çok lyı konlrol etmek ve kan gereksinimini azaltmak malın altına duşmesıyle kan vıskozıtesının azalıp kalp atım volumunun arttığı gosterılmıştır Ayrıca hemoglobınır 14 gr dan 7 gr/dl ye duşmesıyle de dokula ra oksııen taşınması ancak % 25 azalmış tır Erıtropoetın (EPO) kemık ılığını uya rarak daha tazla erıtrosıt yapımını sağla yan ve genellıkle bobreklerden açığa çıkan bır maddedır Bu madde molekuler bıyolojıdekı gelışmeler sonucunda (1984 yılında) rekombınant DNA teknıgı ıle ure tılmış ve pıyasaya verılmıştır Fakat çok pahalı olması nedenıyle ancak bobrek yetmezlığıne bağlı kansızlık AİDS ve kan serlı hastaların tedavısınde kullanılmaktadır Bazı araştırmacılara gore cerrahı tedavıden once verılen bırkaç doz Erıtropoetın amelıyatta kan gereksınımını onemlı oranda azaltmaktadır 4 Kan volumunu art3 Kan yapımını arttırmak. Yolculuklar ve biiyiik uyum Metın Tukenmez Aralık 1992 tarıhlı Hurrıyet Gazetesı nde Yasemın özturk ımzalı bır haber ılgımı çektı Koeman ruh gıbı gelıyor başlıklı haberın ozetı şoyleydı Tokyo da SaoPaulo ıle Barcelona arasın da oynanan Super Kupa fınalı sonrası Ronal Koeman ın saat farkından etkılenmemesı ıçın doktorlar kolları sıvadı Avrupa ıle Japonya arasındakı 8 saatlık fark nedenıyle Koeman ın uyku duzenının bozulmaması ıçın onlem alan (ederasyon doktoru Frıts Kessel donuşte Koeman ın Avrupa saatı ıle 23 te bır uyku ılacı ıçeceğınl soyledl Istanbul Unıversıtesı Fızyolojı Ana Bılım Da lı Başkanı Pro( Hayrunnısa Çavuşoğlu 20 1911 92 tarıhlnde İTU de tam da bu konuda Bıyolojık Rıtmalar ve Spor uzerıne konlerans verdı Prof Çavuşoğlu doğuya ve batıya uçuşlarda (JatLag sendromu) Hemeostesıs ın (ıç ortamın dengede tutulması) ancak onceden alı nacak onlemlerle mumkun olabıleceflını vur gulayarak bıyolojık rıtmalar spordakı önemıni anlattı Insan organızmasının Cırcadıan (gunluk) Ultradıan (anlık) ve Infradıan (mevsımlık) rıtım ler etkısınde olduğunu vurgulayan Pro Hay runnısa Çevuşoğlu bıo rıtım ın bozulması Endokrın (hormon7 sıstemın zorlanmasının bır sonucudur kı ınsanda yorgunluk uykusuzluk ve Gastroınstentınal yakınmalarla kendını gosterır Performans sporunun kendısı bır stres unsuru olduğundan doğu ve batıya saat (arkının fazla olduğu uçuşlar yaptıktan sonra yarışmak zorunda olan sporculara eğer onlem alınmazsa performans dalgalanmalan kaçınıl mazdır dedı 13 \J K L Eğer amelıyat oncesı "*~^^(M bır hastanın damarıçı volumu sıvılarla genışletı lırse kanama daha az tehlıkelı olmaktadır Bu yontemın ozellıkle dını gerekçelerle kan verılmesını kabul etmeyen Yehova Şehıtlerınde yararlı etkılerı saptan mıştır Kan ya doğrudan hastaya verılen sıvılarla veya hastadan alınıp iklanan kanın Dextran ınger Laktad gıbı sıvı larla çoğaltılmasıyla (he modılusyon) saglanır Bu kanın oksıjen taşıma kapasıtesı da ha az olduğu ıçın anemık (kansız) hastalarda uygulanması doğru değıldır Fakat hemodılusyon yontemı pek çok hastanın kan gereksinimini onemlı oranda azalt maktadır 5 Kan yerıni tutacak blr sıvının bulunması frtffs "rmak Nasıl önlem alınmalı? Nasıl onlem alınmalı sorusunmun yanıtını da şoyle verıyor Prot Çavuşoğlu saat farkı olan yer değıştırmelerde vucut ancak 5 gunde yenı ortama uyum surecını tamamlıyor 8 gun de ıse gerçek performanstnı ortaya koyacak duruma gelıyor Yıllar once Sovyet sporcuların Japonya ya bır yarışmaya gıttıkten sonra ılk 10 gun tum maçlarını kaybettıklerını ve 10 gun drn sonra rakıplerıne ustunluk sağladıklarını bılıyoruz Bıyolojlk ritımlerin salt doğuya ve batıya yer değıştirmelerde etkılı olmadıgını gunluk yaşamdakı değışıklıklerde de rol oynadığını fızlk kapasıtenın ozellıkle oğleden sonra en ust du zeyde oksııen kullanımının ıse saat 10 da maksımum olduğunu bu nedenle ağırlık antren manlarının oğleden sonra en başarılı antrenmanın ıse saat 17 00 de olduğunu belırt mıştı Sporcular ve uzun sure seyahat etmek zorunda olan ınsanlar ıçın en önemlı unsurun uyku olduğunu eğer sporru gunduz uyurnak ıstıyorsa bu sporcunun yer değışımınden etkılpndığının gostergesı olduğunu söyleyen Çavuşoğlu doğuya uçuşlarda normalden bır saat once batıya uçuşlarda ıse bır saat geç uyumak gerekır Geceye yakın karbonhıdratlı besınler yemelı gunduz ıse kahve ıçerek uyku geçıştırılmeh ve hafıf yıyecekler yenmelı Ka dın sporcuların ıse adet donemlerınde bu tur yer değıştırmelerden sonra rıtım bozukluğuna uğradığı ama ağrılarının kesıldığı gozlenmıştır dedı Uzun yıllardan berı araştırmacıların ru yası kanın yerıni tutacak bır sıvının bulunması oksıjen taşıma ozellıgıne sahıp ve erıtrosıtlerın gorevını yapacak bır maddenın kullanılmasıdır Şu anda tum dunyada 15 den fazla araştırma kuruluşu bu konu da çalışma yapmaktadır Bazıları gerçek hemoglobını elde etmeye veya sentez et meye çalışırken dığerlerı hemoglobın ye rıne kullanılabılecek perfluorocarbon lar uzerınde yoğun araştırmalar yapmakta dır Sonuç ülarak yaşam kurtaran kan nakilleri beraberinde çeşıtlı ınfeksıyonların bulaşması rıskını de taşımaktadır Son yıl larda mıkroorganızmalarla bulaşmamış kanların da bağışıklık sıstemını bozarak ınfeksıyonları arttırdığı gosterılmıştır Ve rılecek kanın çok dıkkatlı kontrol edılmesı., hastanın kendı kanının kullanılabılmesı sıvılarla damarıçı volumun genışletılmesı ve daha duşuk hemoglobın duzeylerınde kan verılmesı ıle kan naklının muhtemel rısklerınden kaçınmak mumkun olabılır 'Prot, Dr Marmara Ünı Tıp Fak Genel Cerrahı