Katalog

TIP ARAŞTIRMALARI Tasıt tutması nedenleri ve tedavisi Beklenilmeyen, değişken, ivmeli hareketlerde sistemler karışıyor ve beyinde karmaşa ve şaşkınlık yaratıyor... Muzujfer Çetınguç* ^ nsanın pozisyon algısı GÖRUŞ, VESTİBUL (ıç kulak dengo organı) ve DERİN DUYU (proprıoseptıf) sistemlerı tarafından sağlanır yeryuzu koşullarında duragan yaşam suren ınsan ve hayvanlarda bu uç sıstemın algı ve mesajları bırbırlerını doğrulayan nıtelıktedır Ancak beklenilmeyen, değişken ve ıvmelı hareketlerde, goruş referansı da kısıtlıysa veya yoksa bu sıstemlerın bırbırlerıyle uyumsuz algıları beyne ulaştığında bır karmaşa veya şaşkınlık yaratabılır Bu durum değışık tiplerde vertıgo ve taşıt tutmasının nedenıdır Vertlgo (Spatıal dısorıentatıon), bıreyın uzaydakı pozısyonunu doğru algılayamamasıyla (mekana ıntıbaksızlıkla) sınırlı kalan tablolardır Dalışta oldugu halde sankı tırmanıyormuş duz uçuyorken dalış yapıyormuş veya yana yatıyormuş gıbı yanlış algılamalar Taşıt Tutması (motıon sıcknesshareket hastalığı) ıse, vertıgo ıle bırlıkte veya ondan bağımsız olarak, sındırım sıstemi rahatsızlıklarının onde olduğu bır tablodur Başlıca belırtılerı bulantı kusma, geğırme, salya artışı sararmasolma, soğuk terleme başağrısı sersemlık hıssı vs 'dır Bunyesel yatkınlığı olan hassas kışılerde belırtıler, bırkaç gun sonrasında bıle devam edebılır Esasen Ingılızce'dekı ' Hareket Hastalığı" terımı bır yanlış adlandırmadır öncelıkle bu bır hastalık değıl, sağlıklı ınsanlarda da gorulebilen durumsal bır tepkıdır Ikıncı olarak, gemı, tren, otomobil, uçak, salıncak, lunapark eğlence araçları ve hatta deve tutmasında olduğu gıbı, gerçekten sert donuş ve sallantılar gıbı hareketlerle ortaya çıkabıldığı gıbı, hıçbır hareketın olmadığı ozel durumlarda da gorulebılmektedır İ Örneğın genış ekranlı sınemalardakı yoğun hareket ımajları uçak sımulatoru uçuşları, yerçekımsızlık deneylerl ve uzay uçuşları da bu rahatsızlığı yaratabılır Sınema ve sımulator yaşantılarında gorbel uyaranlar beyıne sankı hareket halınde bulunulduğu bılgısınl lletmekte, fakat derın duyu ve ıçkulak sistemlerı bunu doğrulamamaktadır Böylece, bellekte o gorsel uyaranların getırmesı beklenen, 'deneyımlerle sabıt' hareketlerin olmamasıyla, ' sınırsel aldanma" ve "şaşkınlık" yaşanmaktadır Yerçekımsızlık koşullarında ıse vestıbul ve derın duyu reseptorlerı uzerındekı mutad yerçekımı kuvvetının sıfırlanması, baş ve vucut hareketlerı hakkında beyne gıden bılgılere alışılmadık nltelık kazandırır örnegln gorsel olarak baş aşağı veya yatar durumda olunduğunun algılanmasına karşın, vestıbul ve derın duyuların buna koşut algı ve rnesajlarının yokluğu, şaşkın2984 lık yaratır Bu duruma ıse uzay hareket hastalığı (space motıon slckness) denılmektedır Gorulduğu gibl, hareket hastalığı terımı bırkaç bakımdan bu durumu adlandırmakta yetersızdır Turkçemızdekı ' vasıtataşıt tutması" başlığı altında "otomobil, uçak, gemı. salıncak, sınema, deve, uzay vs tutması" terımlerı Ingılızce'dekı "hava, uzay, denız hareket hastalığı" anlamındakı sozcuklerden çok daha uygun gıbı gorunmektedır Taşıt tutması (TT), belkı de denızcılık kadar eskı ve ılk kez denizcılerın yaşadığı bır rahatsızlıktır "Mal de mer 'veya "sea sıckness'" olarak bilınen denız tutmasından çeken unlulerden bazıları, Sezar, Darwın, Casus Lavvrens ve Amıral Nelson'dur Sal uzerınde dalgalı denız sımulasyonuna maruz bırakılan insanların % 76'sı TT belırtılerını gostermış, şıddetlı denızde bu oran % 99 a kadar çıkmıştır Sıvıl havacılıkta genellıkle konforlu uçaklarla, uygun meteorolojık koşullarda ve duz uçuş yapılması nedenıyle hr./a tutması % 1 gıbı çok duşuk oranlarda gorulmekte, ancak uzun menzıllı ve turbulanslı uçuşlarda bu oran % 20'lere kadar yukselmektedır Askerı havacılıkta ıse uçuş koşullarının daha agresıf olmasıyuzunden ozellıkle pılot adaylarında daha yuksek oranlarda TT belırtılerı görulur, bu rahatsızlığın yenılememesı uçuştan ayrılma nedenıdır Uçuştan ayrılan bu kışılerın havacılık ıdeallerının yıkılması, grup ve toplum ıçınde prestıj kaybına uğramaları ıle, uçuş eğıtımı sırasında TT yuzunden katlandıkları sıkıntıların malıyetı belkı olçulemez nıtelıktedır ama, solo uçuş safhasına kadar eğltılmış bır pılot adayına yapılan harcamanın 1535 000 dolar cıvarında oluşu, konunun ekonomık boyutunun ne kadar onemlı olduğu vurgulamaktadır TT 'nın çok onemlı olduğu bır başka alan da, askerı operasyon nedenıyle hava, kara ve denız yoluyla personel taşımacılığıdır Paraşutçu, denız pıyadesı komando gıbı lyı eğıtılmış ve krıtık gorevlerde kullanılacak kışıler, taşıt tutması yuzunden performanslarını kaybedıp, yere serılebılırler Kışılerın kendılerıne guvenlerı, yeteneklerı azalır ve motıvasyonları kaybolabılır, olumkalım mucadelesı gereken durumlarda bıle pasıf kalabılırler Kusma ıle elektro lit ve su kaybı da lyılık durumunu bozan bır başka unsurdur 2 Dunya Savaşına gelınceye kadar cıddı bılımsel araştırma yapılmamış olan TT 'na prensıp olarak herkesın tutulabıleceğı, sadece vestıbul sıstemının ıflası halınde TT belırtılerının çıkmayacağı kabul edılmektedır TT ıkı yaşından once gorulmez (hatta aksıne, tekrarlayıcı hareketlerin çocukları sakınleştırdığı ve uyuttuğu bılınır) 1013 yaşlarında artar sonra gıderek azalır, 50 yaştan sonra ıse çok seyrektır Kadınların ozellıkle regl ve hamılelık perıyodlarında hassasıyetlerı artar Tavşan kobay ve farelerın ıse hava ve denız hareketlerınden etkılenmeyen ve kusmayan turler oldukları bılınmektedır Etyoloji Taşıt tutmasının nedenı tam olarak bellı değılse de buyuk olçude vestıbul hassasıyetı ve otolıt asımetrısı sorumlu tutulur Vestıbulun konfuzyona uğradığı durumlarda, beyınomurlhk suyuna özel kusturucu bır raadde salgılandığı, korku, gergınlık koşullanma gıbı ruhsal unsurların kusmayı daha kolaylaştırdığı ıleri surulmektedır TT'nın sonradan gelıştığı olgularda başarılı sonuçlar alınmaktadır TT na karşı korunma sağlayan onlem ve onerıler şunlardır 1. Heyecan, sıkıntı ve uykusuzluktan kaçınmalı, vucudu sıkan dar gıysıler gıyılmemelıdır 2. Taşıta bınmeden once yenılıp ıçilen kafeınlı, asıtlı, yağlı ve hazmı guç gıdalarla alkol ve tonıklı ıçecekler bulantıyı arttırabılır 3. Aç veya oruçlu olmak, mıdeyı tıkabasa doldurarak taşıta bınmek de bulantı ve kusmayı kolaylaştırır 4. Sanıldığının aksıne, su ve sulu gıdalar bulantıyı arttırmaz, vucudun susuz kalması TT bakımından daha rısklıdır 5. Uçuşta ozellikle alçalma tırmanma ve dönuş gıbı akselarasyonlu hareketler sırasında baş hareketlerının kısıtlanması başın arkaya yaslanması TT belırtllerlnı azaltır Pılot ve uçuş ekıbı ıçln koktıp dizaynında gosterge ve kumanda araçlarının baş hareketı gerektırmeden göz takibıyle bulunabilecek yerlere yerleştırılmesı onemlldır 6. Değişken hareketler sırasında mumkunse dışarının gozlenmesı TT belırtılerını azaltır 7. Oıkkatın mıdeden uzaklaştırılması, zıhnın başka şeylerle meşgul edılmesı ve serın hava solunması yararlıdır 8. Yolcuların, sarsıntının en az hıssedıldığı veya gemının ağırlık merkezı olan orta bolmelere oturmaları, aşırı sarsıntılı ve kusmalı durumlarda sırtustu yatmaları belırtılerı hafıfletebılmektedır 9. Uçağa (gemıye) ve pılota (kaptana) guven duymak, olumluyatıştırıcı telkınler almak ve yuksek motıvasyon ıçınde bulunmak da TT'na karşı dırencı arttıran unsurlardandır 10. Gorevlı olarak uçan kışılerın, uçuştan bır sure ayrı kaldıktan sonra tekrar uçuşa başlayacağı zamanlarda sımulator eğıtımlerıyle alışkanlık kazanmaları, TT'na karşı bır onlem olabılmektedır Sonuç Tedavi ve öneriler TT nın ılaçla tedavisi yolcular ıçın oldukça kolay olmasına karşın pilot, kaptan şofor, makınist gıbı görevlı personelın bu ılaçları kullanmaları, yan etkılerın performansı bozma rlskı yuzunden sakıncalıdır Ancak, uçuş eğttmının belırlı aşamalarında oğretmen pılot nezaretlnde bazı ılaçların kontrollu olarak kullanılabıleceğı, solo uçuşlarda ıse asla musaade edılemeyeceğı kuralı, havacılık tıbbının yasalarındandır llaçsız yontem olarak, davranış tedavılerı, vertlgo sımulasyonu yapan cıhazların yardımıyla yapılabılmekte ve bunyesel yatkınlığı olmayıp TT'na zaman ıçınde artan deneyımlerle bır olçude bağışıklık kazanılabılınır llaç ve davranış tedavılerıyle de olumsuz etkıler azaltılabılır, fakat herhalde en ıdealı, bu hastalığa dırençlı bır bunye ıle doğmuş olmaktır Aldous Huxley'ın "Cesur Yenı Dunya ısımlı utopık ,bılımkurgu romanında buna bır çozum getırılmış gıbıdır Toptan uretım yapılan KuluçkalamaŞartlandırma Merkezlerınde"roket muhendısı olacak cenınler tupler ıçınde hızla dondurulup belırlı perıyodlarda başaşağı bekletllerek, olağandışı hareket uyaranlarına karşı duyarsızlaştırılmakta dırlar Bu fantezı, TT nden çekenlere bugun ıçın bır çozum getırmese bıle, gelecektekı meslekbeden uyumu ıçın radıkal uygulamalara duşsel bır ornek sayılabılır * Doç. Dr , GATA Hava ve Uzay Hekimliği Morkez Başkanlığı Eskişehir