Katalog

FİZİK TARTIŞ MALARI Ampirik yasalar, fizik ve amatör bilim Titİus Bode yasası, gezegenlerln Güneş'ten uzaklıklarıyla ilgllidir; kendisi, adı ve bir çok olayla ilişkisi bakımından ilginçtir. Prof. Dr. R. Ömür Akyüz emel fizik yasalarının birçoğu belli bir kuram olmadan ya da belli bir kurama bağlanmadan önce, sırf gözlem sonuçlarının düzenli bir anlatımı olan ampirik (olgusal?) bağıntılar veya yasalar olarak sunulmuştur. Bunların astronomik gözlemlerden çıkmış olan en ünlüsü Kepler yasalarıdır. Teleskop öncesi çağın en büyük göz T doğa yasaları. TitiusBode yasası Öte yandan aynı dönemlerde farkına varılan bir diğer ampirik "yasa", hala herhangi bir doğa yasasına dönüşmüş ya da bağlanmış değildir. TitiusBode yasası denilen bu bağıntı, gezegenlerin güneşten uzaklıklarıyla ilgilidir: Dünyanın güneşten uzaklığı 10 birim alınırsa içten dı felsefeye kulak verseler gezegen sayısının yediden ne bir eksik ne de bir fazla olabileceğini apaçık göreceklerini iddia ettiği makalesinin yayınlandığı günlerde bir "mucize" oldu. 1800 yılının ilk gününde Palermo'da bir Italyan keşiş Gluseppe Piazzl, önce bir kuyruklu yıldız sandığı gezegencik Ceres'i hemen hemen tam "?"nin olduğu yerde gözledi. Bu çok kısa gözlemden sonra kaybolan Ceres'ciğin yeniden gözlenmesi, çağın ünlü matematikçisi Frledrtcih Gauss (17771855, Alman)'ın, birazcık popüler ün kazanmak uğruna, Newton'un korkabileceği ve Laplace'i çok uğraştıracak yörünge hesabını çok Bu satırları "Men of Mathemaics" adlı kitabindan aktardığım J.D. Bell de kuru felsefe yapan filozofların doğa'ya ve matematiğe ilişkin görüşleriyle, temelde matematikçi ve bilim adamı olanların felsefeye katkılarını gayet çarpıcı sözlerle kıyaslamaktadır. Bu arada ünlü matematikçililozof Bertrand Russell'da şu sö7ü aktarmakta: "Sağlıklı bir felsefe yaratabilmek için metafiziği reddetmeli ama iyi bir matematikçi olmalısınız". TitiusBode bir doğa yasası mı yoksa bir rastlantı mı? Biz TitiusBode yasasına geri dönelim. Bilim tarihindeki yazı veyazışmalara bakıldığında, bu yasayı Titİus von Witlenberg'ln (172996, Alman) keşfettiği, ancak tanıtımını tuhaf bir şekilde yaptığı görülüyor. Titİus, 1766da Almancaya çevirdiği Charles Bonnet ın (172093, Fransız) kitabına, bu yasayı sanki kendi buluşu değilmiş gibi eklemiş Daha sonraki basımında ise Bonnet'nin uyarısı üzerine bunun kendisine ait olduğunu belirtmiş. Ancak, Johann Bode (17201786, Alman) bu eserden kopya ederek, kendisininmiş gibi, 1772 yılında yayınladığı astronomi kitabının ikinci baskısına geçirmiş. Anlaşılan, Bode'nin çok sonraları yasanın Titius'un çekingen davranmış olması yüzünden bu yasa hala astronomi kitaplarında hatta yukarıda andığım Bell'in kitabında bile Bode yasası olarak geçmekte TitiusBode yasası'nın bir raslantı mı yoksa bir doğa yasası mı olduğu henüz bilinmiyorsa da, Güneş sisteminin son iki gezegeninin buna pek uymadığı tablodan açıkça görülmekte Ama eğer Pluto'ya 8 yerine 7 sayısı uygun görülüp, Neptün ayrıcalıklı tutulursa belki esrar bir süre daha korunabilir. Tabii bu arada bilimsel adları asteroid olan Ceres, Pallas vb. diğer gezegencikleri de bazı iddialara uyarak bir gezegenin parçaları gibi düşünmemiz gerekir Bu noktaya gelince ..(220) sayıda önerilen "yeni" bir ampirik yasanın, belki de bu gezegencikleri de araya katarak yeniden gözden geçirilmesinin daha "doğru" olabileceğini son söz olarak eklemek isterim. Sun lemcisi diyebileceğimiz Tycho Brahe ın Prag'da yardımcılığını yapan Johannes Kapler, ustasının pek inanmadığı Copernicus görüşüne çok bağlıydı. Ancak, Brahe ın gözlemleri, en büyük titizlik ve incelikle uydurulmuş Copernicus dairelerinden 8 dakikalık açı kadar sapma gösterdiğinde bu gözlemlerin bu miktar hata içermeyecek kadar keskin oiduğuna daha da çok inanmaktaydı. Bu inancı O'nu yirmi yıl kadar uğraşarak önce yörüngelerin elips olduğunu söyleyen ilk, sonra da üçüncüsünü geçenlerde başka bir bahaneyle BilimTeknik'te tanıttığım diğer iki yasayı geliştirmeye götürdü. Bu yasaların üçü de Tycho Brahe'ın çıplak gözle yaptığı, özen ve sabır birikimı olan gözlemlerindeki temel gizlerin neredeyse tümünü yansıtıyordu. Bu mükemmel kurallar birkaç yüzyıl, bilinen beş gezegenin ne gün nerede olacaklarını izlemekte yol gösterdiler. Hala da gösteriyorlar, ama Nevvton'un, genel dinamik yasalarıyla evrensel çekim yasasını, birleştirmesinden çıkan doğal sonuçlar olarak... Kepler'ınkiler ampirik yasalardı, Newton'unkiler ise 23412 şa doğru gezegenlerin uzaklıkları: R(n)= 4 + 3x2 n bağıntısına uymakta. Sayfadaki tabloda gezegenler ve bu bağıntıya ilişkin büyüklükleri sıralanmıştır. TitiusBode yasası, kendisi, adı ve doğrudan ya da dolaylı birçok olay bakımından çok ilginçtir.. Bunlardan hatırlayabildiklerimi aktarmağa uğraşacağım. Şimdilik Mars'la Jüpiter arasındaki boşluğu atlarsak, ilk altı gezegenin çok iyi uyduğu bu yasa 1781 yılında Sir William Hershel'in (17381822, Ingiliz) Uranus gezegenini gözlemesinde etkili olacak kadar geçerli görülmekte. Bunun üzerine tabloda (?) ile gösterdiğim gezegenin de gözlenebilmesi için astronomlar yüz yılı aşkın bir süre Mars ile Jüpiter'in arasını didik didik ettiler. Bu sırada ise, başta ünlü Hsgel olmak üzere en ciddi filozoflar, artık gezegen sayılarının felsefi olarak "en mükemmel" sayıya eriştiğini savunuyorlardı. Wilhelm Hegel'in (17701831, Alman) en ateşli bir şekilde, astronomların, biraz kısa zamanda yapabilmesiyle mümkün olabildi. Gauss, ayrıca bu gibi hesapların kolayca yapılabilmesini sağlayacak yöntemi de geliştirmişti. Belki de bu olaydaki ilginç rastlantının da katkısıyla 1844 yılında yazdığı bir mektupta "Bu gibi şeyleri günümüzde Schelling, Hegel, Von Essenbeck gibi filozofları ve bunların müridlerinde görmüyor musun? Bunlar tüylerini diken diken etmiyor mu?" diyordu. Merkür Venüs Yer Mars ? Jüpiter Saturn Uranüs Neptün Plüto 0 1 2 3 4 5 n * * R(n) 4 7 10 16 28 52 100 196 R(ölçü) 10,0 15,2 52,0 95,4 191,8 300,6 394,4 3,9 7,2 6 7(8) 8(7) 388(772) 772(388)