Katalog

BİLİM UZAYI Bir ulusal gözlemevimiz olabilir Ülkemiz, bilim potansiyeli ile, gözlem için mükemmel fizik şartların varlığı ile ulusal gözlemevine ve böylece uzaya açılan bir pencereye sahip olabilir. M.Alı Alpar, ODTÜRzikBÖI. eçen yazıda komşumuz Bulgarıstan ın ulusal gozlemevınden yapılan ve bılım ^ P dunyasında ılgı uyandıran bir değışken yıldız gozlemı ele alınmıştı Başka bırçok ulus gıbı Bulgarlar da gokyuzunun hârikalarına bakan bir pencereye sahıpler Ulkemızde de böyle bir bılım penceresı, bir ulusal gözlemevl olması ıçın bırçok bılım adamımızın ortak çabalarıyla çok uygun bir yer seçıldı Boylece ulusal gozlemevı ıçın gereklı ılk adım bir sure once butun teknık gerekler yerıne getırılerek tamamlandı Bu pro|e hem ulkemızde uluslararası standartta çok lyı gözlem şartlarına sahıp bir gözlem yerının varlıgını, hem de astronomlarımız arasında bu konudakı kuvvetlı gereksınım ve nlyetın gerçekten ulusal çapta bir orgutlenme, katkı ve çalışmayla gereken araştırmayı tamamlayarak somut bir urune d o nuştuğunu gosterdı Boylece gerek gözlem ıçın mükemmel fızıksel şartların varlığı, gerekse yetışmış bılım adamı potansiyeli ve bunların orgutlu ışbırlığı açısından ulkemız bir Ulusal gozlemevı ortaya çıkarmaya hazır duruma geldı Yakın gelecekte yenı adımların da atılacağını ve bir ulusal gozlemevı olacağını umabılırız Bu yazı ulusal gozlemevı yerseçımı pro jesını kısaca hıkâye etmeyı amaçlıyor önce şımdıkı gözlem ımkânlarımıza bir bakalım Ulkemızde doktoralı astronom ve astrofızıkçı sayısı 75, uluslararası gözlem uydularıyla veya yabancı gozlemevlennde alınan verllerle ve bir de teorık konularda çalışıyoruz Astronomlnın en gele.ıeksel, merkezi, gerek teknolojik gerekse ekonomık açıdan yatırım yapılması en kolay dalı olan optık astronomıde, yanı gokcısımlennden gelen ışığın teleskopla toplanıp ıncelenmesınde ıse çok kuçuk teleskoplarla sınırlıyız Bu sınırlı olanaklarla bıle yapılabılecek araştırmalar yapılıyor, sonuçlar uluslararası bılım dergılerınde yayımlanıyor, atıflar alınıyor Bılımin ozu olan deney ve gözlem konusunda ulkemız en buyuğu 48 santım çapında olan teleskoplarla sınırlı Bunlarla da ancak en parlak yıldızlara bakılıyor, yıldız ışığının renklere ayrılması (spektroskopı) hıç mumkun değıl Yakın bazı ulkelerdeki teleskopların çapları ıse şöyle Ülke Teleskop Çapı Pakıstan Irak S Arabistan Lıbya Bulgaristan Mısır Yunanıstan 400 cm 350 cm 200 cm 200 cm 200 cm 190 cm 120 cm 100 cm 51 cm 48 cm Aalan'ın onderlığınde ortaya çıktı Işblrlığının ulke çapında yaygınhğı raporu yazan astronomların lıstesınden de bellı Zekl Aslan, Cemal Aydın (Ankara Unıversıtesı) Zeynel Tunca (Ege Unıversıtesı), Osman Decnlrcan (ODTU şımdı Ankara Unıversıtesı) Ethem Derman (Ankara Unıversıtesı), Ortıan Golbası (Bogazıçı Unıversıtesı Kandıllı Rasathanesı şımdı Inonu Unıversıtesı) ve Abdüssamet Marşoğlu (Is tanbul Unıversıtesı, şımdı Trakya Unıversıtesı) Raporun başlangıç bolumler.nde çalışmaların bir tarıhçesıni buluyoruz Mevcut leleskopların yetersızlığı ve buyuk şehırler ıçınde veya yakınında gözlem ıçın pek elverışlı olmayan konumları 1960 lardan ıtıbaren astronomları bir yer arayışına yoneltmış Istanbul Unıversıtesı Astronomı Bolumu Başkanı merhum Prof Nüzhet Gökdogan ve Ege Unıversıtesı Astronomı Bolumu başkanı merhum Prof. Abdullah Kızılırmak'ın kendı unıversıtelerı ıçınde ayrı ayrı başlattıkları ıdari gırışımler gıderek yonetıcı ve araştırmacı butun gokbılımcılerımızın katıldığı ortak çalışmalara donuşmuş O tarihlerden berı ulkemızde yonetıcı konumlardakı tum astronom ve astrofızıkçıler bu konuda gıderek bir ulusal gozlemevı fıkri etrafında bırleşen gırlşımlerde bulunmuşlar 1979da TUBİTAK desteğınde bir Astronomı ve Uzay Bılımlen Araştırma Unıtesı oluşturulmuş ve bu unıte ıçınde yer seçımı faalıyetlerı başlamış 1982 de kısa surelı, 1983 te ıse gudumlu yer seçımı proıelerı TUBlTAK'a sunulmuş ve kabul edllmış, bu oluşumlar ıçınde ardarda yer seçımı komısyonları sureklı çalışmışlar Uluslararası Astronomı Bırlığı'nın (IAU) Gozlemevı Yerlerı Koruma Komısyonu ile Greenvvıch Gozlemevı ile temas edılmiş,Greenwıch'ten yer seçımı gozlemleri için ıkı ozel teleskop gonderılmış Edınburgh Gozlemevınden daha once Kanarya adalarında yer seçımı deneyımı olan bir uzman bolgeyı gormek ıçın Turkıye ye gelmlş ve ılk gozlemlere katılmış manların gözlem yerınden daha aşağılarda kaldığı yerler aranıyor Zırvelerden bazen aşağıdakı yoğun bir hava tabakasının ust sınırı ufukta belırgın olarak goruluyor Ancak bu katmanı gecelerı görmek gundu; de sureklı gorebılmek mumkun değıl Meteoroloıı Genel Mudurluğu altı şehrımızden hergun oğleyın ve geceyarısı alet ve radyo verıcısı taşıyan radyosonde denılen balonları atmosfere salarak sıcaklık, basınç nem ve ruzgâr verılerını '040 km yukseklığe kadar Gözlem barakasının bulunduğu komşu zirveden Bakırlıtepe'nln kaydedıyor Gozlemevı görünüfü. Yükseklik 2547 metre boçımmde aday dağlanın bellı başlı lyı gozlemevlerı ile de karşılaştıra en yakın Izmır, Isparta ve Dıyarbakır merrılıyor Bııradan çok umut verıcı bir sonuç çıkıkezlerının 6000 metreye kadarkı radyosonde yor Bakırlıtepe dünyanın en lyl gözlemevi yerkayıtları taranarak ulkemızde denız ve kara ıklerlnden Kanarya adalanndaki Roque de lo» lımlerınde tıpık yuzey dönuşum katmanı yukMuchachos İle oşdeger gözlem koşullan »useklıklerının genellıkle 2000 m nın altında kalnuyor. Bu karşılaştırmalar ve teknık sonuçlar dığı gorulmuş saygın bir astronomı dergısi olan Astronomy Gözlem yerı için en onernlı kıstas yıldız and Attrophysics'te yayımlanarak uluslararası ıma|larının atmosferın getırdığı saçılma sonuastronomı kamuoyona da duyurulmuş (4) Dacu dağılmaması, Astornomıdekı tabırıyle "goha detaylı olarak TUBlTAK'ın Doga dergısınde ruş ('seeıng') lyı olmalı, bu da nokta yıldız de sunulmuş (5) ımajının meselâ bir açı sanıyesınden az dağılHelva pişirmek ması demek (açı sanıyesı bir derecenın altBakırlıtepe ye yapılacak altyapı yatırımı zırmışta bırı) Goruş nıtelıgını belırlemek ıçın kulveye kadar 34 km yol bına Altyapı ile başlalanılan ıkı ozel teleskop Greenvvıch nıp 1 52m lık bir teleskopla donatılırsa bunu Gozlemevı nden getırtılmış ve bunlarla uluslakullanmaya hazır olduklarım orgutlu çabalarıyrarası standart bir yöntem olan kutup yıldızı la ortaya koymuş astronom topluluğumuz Ulugozlemleri gerçekleştırılmlş Bu yontemı gelışsal Gozlemevı'mızı göturecektır Böyle bir tetıren Prol VValkera (Calıfornla Unıversıtesı leskopla gokyuzunde olup blten hemen her Santa Cruz) elde edılen kutup yıldızı ızlerı gonşeyı ızleyebılecek bir penceremız olur Gökcıderılmış, ızlerın burada değerlendırılmesı İle sımlerının renklerını ayrıştıran spektroskopl elde edılen goruş degerlerı ile Prof. VVaker'ın gozlemlerını artık bız de yapabılır ve bunların bulduğu değerlerın uyduğu gorulmuş, boylece fızıksel yapısı uzerıne bılgı toplayabılırız Ulkebulunan değerlerın aynı yöntemle dünyanın mizln uygun koşullarında gözlem zamanı karbaşka gözlem yerlerınde saptanan göruş şartşılığında Ispanya ve Yunanıstan orneklerınde ları ile kıyaslanabıleceğı ortaya konmuş olduğu gıbı kuzey ulkelerıyle bılımsel ışbırlığı, Neler yapıldı? araç gereç konusunda destek ve ortaklık bekMeteorolop ıstatıstısklerınden ve gözlem lenebılır Burada hem yetışmış ınsan gucu yerlerıne yakın ulaşım ımkânlarının varlığınhem de gözlem olanakları açısından lyl bir kodan çıkarak dort aday tepe seçılmış Kurdu numda olduğumuz, karşılıksız yardım bekle(Muğla) Bozdaft (Odemış), Bakırlrtope (Antalyen bağımlı bir durumun söz konusu olmadığı ya) ve Nemrut (Adıyaman) Bu tepelerde uç vurgulanmalıdır yaz boyunca yapılan meteoroloıı ve goruş gozUlusal gozlemevı Turkıye'yl uluslararası bılemlerıne 55 astronom katılmış, kımısı bırer lım harıtasına kurumsal olarak sokacak ve hafta kımısı toplam altı haftaya varan surelerle ıçerde de bılımde tek tek unıversıtelerın yapagözlem yapmışlar, TUBİTAK proıe çerçevesinmadığını ulke çapında orgutleyecek çok onemde araç, ulaşım, ısınma, aydınlanma vs konuII bir gınşımdır Optık, ıma| ve verı ışlemı teklarda maddî destek vermış, Meteoroloıı Genel noloplerınde bellı bir deneyım de buyuk Mudurluğu verı ve âlet sağlamış, Orman Teşgozlemevı kurmanın ve ışletmenın yan urunlekılâtı bazı yerlerde ulaşım ve barınak sağları olarak kazanılacaktır mış Raporun kelımelerıyle "gozlemlerın Son olarak hem bılım tarıhınde hem de cağyuksek dağ tepelerınde yapılması ozunde çok daş kamuoyunda astronomı ve uzayın ınsanlakolay olan gozlemlerın yapılabilmesı ıçın göz rın duşgucunu ve bılıme olan ılgısını uyaran lemcılerden buyuk ozverı ıstenmış, yolu suyu ulaşılabılır konular olarak ozel yerını hatırlayaeleklrığı olmayan dağlara malzeme çıkarmak, lım gözlem âletlerınl kurmak, baraka yapmak koUzay bılımlerının ve çağdaş astronomının lay almamış ağır yuklerle tırmanma ve dağher dalında yapılacak gırışımler arasında optık dan ınme çabaları sırasında ikı gozlemcımız astronomınln merkezF bir konumu var Ulusal yaşam tehlıkesı geçırmış, buyuk bir şans esegozlemevı bılım ve teknoloıı konusunda kamurı olarak dağdan yuvarlanmalarını sadece sıyoyumuza moral verecek ve kulturumuze katkırık ve kırıklarla atlatmışlar' Bu gozlemlerın ılda bulunacaktır Astronom ve astrofızikçılerigınç hıkâyesı TUBİTAK Bılım ve Teknık mız Türk Aatranoml Derneal ıçınde ulusal dergısınde yayımlanmıştı (2,3) gozlemevı gırışımını ızlıyorlar Prof. Dllhan ErButun gozlemlerın sonucunda Bakırlrtepe yurt başkanlığındakı bu dernek konuyu gunen lyı goruş ve Nemrut dağı ile bırlıkte en çok demde tutuyor Bılımde TUBlTAK'ın glrıştığı açık gece sayısı ile başta geliyor Nemrut dağı genel bir atılım çen evesınde ılerıde herhalde çok ruzgarlı ve tozlu olduğu ıçın lyı goruşe sabir Ulusal Gozleme/ı nın de yer alacağı umuhıp değil Bu gözlem sonuçları raporda dunyalur Bizde neler var? Bir gözlem yeri nasıl olmalı? lyı bir gözlem yerı once yuksek olmalıdır Yuksek bir yerden gözlem yaparak bızlmle uzay arasında kalan ışığı saçıcı almosfer kalınlığını azaltırız Seçılecek yerın bulutsuz, sıssız, mensız bir meteorolo|i ıstatıstlğıne sahıp olması gerekır Meteorolop harıtaları bu açılardan. yıllık ortalamalarla Guneybatı ve Guneydoğu Anadolu'nun en lyı şartlara sahıp olduğunu gosterıyor Bu bolgelerde yılda 2700 saatten fazla sure guneş alınıyor Yuksek dağ tepelerı bulut katmanlarının ustunde olduğundan buralardakı yerel durum, /aktnda lakat alçaklarda bulunan meteorolojl gözlem yerlerınden anlaşılmıyor Yer seçımı proıeslnde meteoroloıı gözlem yerlerınden alınan resımler de bir mıktar kullanılmış lakat bunların da ayrıştırma gucu tek tek zırvelerın durumunu belırlemeye yetmıyor Ayrıca zırvelerın gece bulutsuz olması önemlı kı bu da her zaman havanın gunduz guneşll olması ile bırlıkte gıtmıyor lyı gözlem ve göruş şartları ıçın hava durumunun kararlı olması, nem, toz, gaz aerosol ve goruşu engelleyen unsurların yuzeyden yukarı hareket etmemesı gerekıyor Sıcaklıgın yukseklıkle arttığı "dönuşum katmanı" denen atmosfer katmanları bu kararlılığı sağlıyor (sıcaklık genellıkle yerden yukseldıkçe azalır) Gözlem yerı seçımınde ozellıkle yuzeye yakın dönuşum katmanlarının sık oluştuğu ve bu kat Israıl Iran Turkıye Ulusal gözlemevi için yer Bir ulusal teleskobumuz olması ıçın Turkıye dekı astronomlar uzun suredır çalışıyorlar 1966 da TUBİTAK Temel Bılmler Araştırma Grubu'na, Ulusal Gozlemevı Yer Seçımı başlıklı uç cıltlık kıtap halınde bir rapor sunuldu (1) Bu çalışma hemen butun astronom ve astrofızıkçılıerımızın katkılarıyla ve o tarıhlerde Ankara Unıversıtesı Fen Fakultesınde, şımdi ıse Inonu Unıversltesı'nde bulunan Prof. Zekl 2214