Katalog

BİLİM TARİHİ Rastlantılar ve buluslar "Gözlem alanında şans, ancak hazırlanmış beyinlere güler' Bu beyinlerin karşılarına çıkan fırsatları nasıl değerlendirdiklerine örnekler... Prof Dr Korklit YaltkavciAkdenlzünl.TtpFaktiöro\o\iB&\, u başlık sayın ömer Kuloll ve Osman Gurel ın "Kimya Guzeldir...Ama Fızik de Biyoloji de" ısımlı kıtabından alındı Populer fakat gerçek verılere dayalı bılım yazılarının hemen hıç denecek sayıda olduğu yazın ortamımızda sozde bılım eserlerınden safsata ile dolu akıl dışı uydurmalardan geçılmıyor llgıyle okunması gereken guzel dıllı bu kıtap bılımsel duşuncenın zevkını tattırıyor Yukardakı başlık yazarların Cumhurlyet Bilim Teknik Ekın de 1989 yılında çıkan bır yazılarının adı Yazarlar bu başlık altında daha çok fızık kımya ıle ılgılı buluslar yapan bılım adamlanndan soz etmışler Bız de burada, bu yazıdan ve R.M. Roberts'ln Serendlplty ısımlı kıtabından esınlenerek rastlantılar sonucu Tıp'da buluşlsr yapan bılım adamlanndan soz edeceğız Serendıp Arap cografyacıların yazılarında rastlanan efsanevı bır adanın ısmı Madagaskar Seylan ve Sumatra adalarından bırı olabılırmış Serendıplı Uç Prenses de bır Iran masalı Bu prenseslerden bırı lyı şeylerı adeta kazara, hemencecık buluverırmış Bu yeteneğe Serendıplık yeteneğı dıyorlar Bır çeşıt sağgoru Serendıplık ıle rastlantı arasındakı farkı Pasteur şoyle açıklamışbu guzel cumleyı çevırırken nasıl olsa bozacağıma gore once aslını yazalım ' Dans les champs de I observatıon le hasard ne favorıse que les esprıts prepares "Gozlem alanında şans rencısı Charles Best) olan Banting ve Macleod tarafından gerçekleştırıldı Bu ıkı araştırmacı (Tıp oğrencısı ve Von Merıng ıle Mınkowskı nın hakları resmen yenıyor) 1923 yılında Nobel ödülü'nü aldı Idrarın ustunde sınekler uçuşmasaydı ınsulın keşfedılır mıydı? Herhalde keşfedılırdı ancak yıne herhalde bu kadar erken değıl II Dunya Savaşı sırasında bazı bırlıklerın Nıtrogen mustard ıle (hardal gazı) zehırlenmış olmaları kanserın ılaç ıle sağaltımında onemlı bır adım atılmasına yol açtı Savaş sırasında taraflardan hıçbırı bu gazı ısteyerek bılınçlı olarak kullanmadı Ancak ılk karsı taraf kullanırsa ona mısılleme yapmak ıçın gazı savaş alanlarında bulunduruyorlardı Bu gazı (aslında sıvı) taşıyan bır muttefık gemısı bır Italyan lımanında bombalandı zehırlı madde suya yayıldı ve askerlerın bır kısmı da denıze dökuldu Çoğu kurtarıldı ve hardal gazının etkısınden arındırılmak ıçın sağaltım altına alındı za guldurucu gaz" da denır Bu gazı soluyanlar keyıflenır şarkı soyler guler bazen de kavga ederler Sahnede seyırcıye bu gazı koklatıp gostereceğı tepkı ıle keyıflenıyorlardı Gazı koklıyanlardan bırı ofke nobetıne tutulup etrafıyla kavga etmeye başladı ve yaralandı öfkelı ve yaralı seyırcının oturduğu yerın altı kan golu olduğu halde adam yarasının acısını hıç hıssetmıyordu ve durumunun da pek farkında olduğu soylenemezdı Bu kışı panayıra dış hekımı olan bır arkadaşı Ile gelmıştı Hekım arkadaşının halını gorunce hıç acı çekmedığını anlayınca diş çekerken bu gazı kullanmayı duşundu Bır ıkı gun sonra bır dış hekımı arkadaşını çağırıp, nıtroz oksıt gazının soluduktan sonra kendı azı dışını çektırdı ve hıç acı duymadı Bu dış hekımının adı Wells'tı Wells, buluşunu tıbbl bir kurul karşısında gostermek uygulamak ıstedı Ancak boyle bır kurul karşısına çıkmanın verdığı heyecandan olacak gazı yeterı kadar solutmadan hastanın dışını çekmeye başladığından ışlem feyatlarla sonuçlandı Bu olay, VVells'ın mesleğınden ayrılmasına da neden oldu Wells den esınlenen bır dığer dış hekimı nıtroz oksıt yerıne (bır arkadaşının oğutlerıne uyarak) eter kullanıp dış çekmeyi denedı ve hastaya ağır duyurmadan bu ışı başardı Morton ısmındekı bu hekım eter anestezısını, Wells ın başarısız uygulamasını yaptığı aynı hekım kurulu karşısında tekrarladı ve başarı kazandı Işte yıne bır sıra rastlantıya bağlı onemlı bır buluş daha boylece yapılmışoldu bınlerce cıns bakterıden bır tanesının tam zamanında ve tam yerınde rastlaşmasıy dı Her ne kadar bu mantar bır cıns bakterıden daha fazlasını oldururse de tum bakterı lerı olduremez Bır dığer lyı şans da bu mantarın hayvan vo ınsan hucrelerı ıçın zararlı olmamasıydı SirA.FIeming Ve diğer örnekler Bir damla gözyaşı ler." Hazırlanmış beyın gozledığı rastlantıyı dcgerlendırebılen, bılgı yonunden de hazırlıklı meraklı bır beyındır Aslında, aşağıda sıralayacagımız olaylar gerçek anlamıyla rastlantısal değıldır Hazırlıklı beyinlerin karşısına çıkmış fırsatlardır Bu fırsatlara tıptan örnekler verelım ancak hazırlanmış beyinlere gu İnsülin'in keşfi 1889 yılında Strasbourg'da, bır araştırma laboratuvarının sorumlu yardımcısı sabahleyın laboratuvara gırdığınde amelıyat edılmış bazı kopeklerın ıdrarlarıyla ıslanmış yerlerde bulut gıbı sıneklerı uçuştuğunu gordu Sıneklerı çeken bu ıdararlar operasyonla pankreasları çıka rılmış kopeklerın ıdrarlarıydı Demek kı bu ıdrarlarda sıneklerı çeken bır şey vardı Laboratuartla çalışan ıkı bılım adamı Von Merlng ve Minkovvski bu ıdrarları tahlıl et tıler ve ıdrarlarda bol mıktarda şeker bulunduğunu saptadılar Bu çalışmacılar boylece pankreasın çıkarılması ıle hayvanlarda deneysel dıyabet oluşturduklarını anladılar Araştırmacılar bır adım (çok onemlı bır adım) daha ılerı gıderek pank reasın şeker kullanımını kontrol eden bır salgı salgıladığını da buldular Ancak bu salgıyı ızole edemedıler Bu salgının kısmen saf olarak elde edılmesı ve dıyabetık ınsanlarda kullanılmasını ıkı Kanadalı (Aslında uç Kanadalı Uçuncusu Tıp oğ2496 Bu askerlerın bırçoğunda kandakı beyaz kurelerın tehlıkelı şekride azalmasıyla belırlenen bır kan bozukluğu saptandı Lo semık hastalarda ıse beyaz kurelerın sayısında çoğalma olduğu ve bu hastalarda, beyaz kurelerın sayısında azalmanın klınık gıdışte duzelmeye ışaret ettığı ıse bılınmekteydı Boylece hardal gazı lösemık hastalarda denenmeye başlandı Ancak baştan berı bılındığı gıbı bu madde ılerı derecede toksık olumcul bır gazdır Hardal gazı molekul yapısında bazı değışıklıkler yapılarak madde daha az toksık hale getırılerek kan kanserlı hastalara uygulandı ve bu maddenın hastalığı kokunden değılse bıle geçıcl olarak düzelttığıgoruldu Jenner 1922 yılında grıbe yakalanmış, hapşıran oksuren bır bakterıyolog (Sır A Flemıng) kendı burun salgısından kultur hazırlıyordu Yanı ıçı besın dolu bırcam kap içıne yer yer burun salgısından suruyordu Bu sırada grıbın şıddetınden olacak cam kabın ıçıne bir damla göz yaşı damladı Flemıng kutunun yıne camdan olan kapağını kapayıp kabı ıçı ılık tutulan bır kuluçka makınesıne koydu Ertesı gunu mıkropların ureyıp uremedığını anlamak ıçın kaba baktığında gozyaşının damladığı yer dışında kalan kısımlarda ureme olduğunu gordu Demek kı gozyaşında bakterılerın uremesıne engel olan bır madde (antıbıyotık etkılı bır enzım) vardı Bu enzım, bakterılerı erıtıyor, olduruyor fakat ınsan organızmasına zarar vermıyordu Bu rastlantıdan altı yıl sonra, yıne bır bakterı kulturuyle çalışırken cam kabın ıçınde yıne mıkroplardan arınmış bır alan gordu Ancak, bu sefer nezle değıldı ve cam kabın ıçıne gozyaşlarının duşmuş olması ıçın bır başka neden de yoktu Bu mıkropsuz kısmın çevresın den bır ornek alarak analızını yaptı bu maddenın penıcıllıum grubundan bir mantar olduğunu saptadı Sonradan Flemıng'ın dedığı gıbı bu olay, bınlerce cıns mantarın arasında bır tanesı ıle Ağrısız diş çekimi Anlaşılan 1840 kusurlarda Amerika da panayırlarda tuhaf gosterıler de yapılıyordu Bunlardan bırı de sahneye seyırcı çağırıp nıtröz oksıt gazı koklatmaktı Bu ga Rastlantıyla bulunan ılaçların dykulerı sayfalar doldurabılır 19 yuzyıla kadar çiçek hastalığı ınsanlığın en onemlı belâlarından bırıydı Bu hastalıkta ancak veba ve sıtma boy olçuşebılıyor kıtlelerı olduruyor kentlerı terk ettırıp, boşaltıyor trengl ve cüzzam ıse daha az sayıda ınsanın başına dert oluyordu Çıçeğın sağaltım çabaları mılattan oncekı yıllarda Çın de başlamıştı Bu tarıhlerde hasta gomleğını sağlam ınsana gıydırıp hastalığın bulaşması onlenılmeğe çalışılıyordu Ancak, bazen de bu gomleğı gıyenlerın goçup gıttıklerı de oluyordu (ay nı yontemı ancak bu kez oldurmek amacıyla Ispanyollar Orta Amerika yı ıstıla ettıklerınde Inkalara uygulamışlar) Benzer bır yontem 17 ve 18 abirlarda Istanbul da uygulanmış hastalık dokuntulerınden alınan cerahat çeşıtlı maddelerle karıştırılıp sağlam ınsanların derılerıne surulerek bağışıklık kazandırılmaya çalışılmıştır Bu aşı bazen gerçekten hastalığı onlemış, bazen de tum bedene yayılıp hastalığı oluş turmuştur Hastalığı onleyen ılk bılımsel yontem Jenner tarafından 1780 yılları cıvarında bulunmuştur Bu buluş da bır rastlantı sonucudur Jenner daha 19 yaşındayken bır sutçu kadın kendısının daha once ınek çıçeğı geçırdığını ve bu yuzden esas çıçek hastalığına yakalanmasının olanaksız olduğunu soylemıştı Jenner doktor olduğunda bu soyleyışı anımsadı Gerçekten de ıneklerle uğraşan bu kışıler çıçek çıkaran hastalara baksalar hızmet etseler bıle çıçeğe yakalanmıyorlardı Sutçulerın ellerınde çıçek hastalığına benzer yaralar oluşuyor aynı yaralara ıneğın memesınde de rastlanıyordu Jenner ınek çıçeğı yaralarından aldığı ırını 8 yaşındakı bır çocuğun kolunu çızdıkten sonra uzerıne koymuş, orada kadınların ellerınde gorduğu yaraları elde etmıştı Ikı ay sona, bu yaralar lyıleştıkten sonra aynı çocuğa çıçeklı bır hastadan alınan ırını bulaştırdı fakat çocuk hastalanmadı Çiçek hastalığına karşı ba ğışıklık kazanmıştı Demek kı çıçek mıkrobu ınsandan alınıp, ıneğe geçırildığınde hastalık oluşturma gucunu yıtırıyor fakat hastalığa karşı koruyucu nıtelığını devam ettırıyordu