Katalog

DAVRANIŞ ARAŞTIRMALARI Hanımağa egemenliğinde barış ve huzur (D Afrika'da cüce mungolar, dişi yöneticileri sayesinde, savaşsız, barış içlnde yaşıyorlar. Ondokuz Mayıs Üniversltasl FenEdeDiyat Fakültesi, Samsun Doç. Dr. Rüştü Şahin K adınlar erkeklere "üstun" gelıp idareyı ele alırlarsa gerçekten dunyaya barış ve huzur gelerak mı? Kavgasız, en azından ağır yaralama, öldurme ve katlıamlardan arındırılmış, açlık ve sefaletten olen ınsanların olmadığı bır dunya, bır yaşam gerçekleşecek mı? Böyle bır olguyu gerçekleştıren hayvan toplumlarından bırının yaşam şeklını, bır sure önce 85 yaşında ölen Davranış Bıyolojısı (Eto lojı) kurucularından Nobel Odullu Konrad Lorenz'ın oğrencılerınden Anne Rasa, bırkaç yıl önce Kenya'nın Taru bölgesı çölun de araştırdı ve bu araştırmalarında elde ettığı sonuçlardan bır bölumunu "Kusursuz Alle" ısımlı bır kıtapta topladı (2) Burada, bır yerkopeğı altturu olan cüce mungoların (Helogale undulata rufula) toplumsal yaşamını konu edınen bu esere bır goz atıp bıze ılgıîıç gelen bazı noktaları aktarmaya çalışacağız Boyları 20 cm kadar olan cuce mungolar genel olarak 30 kadar bıreyden oluşan kuçuk gruplar halınde çölde yarı göçebe bır yaşam surdururler Gruplara bır dışi "yönetıcılık" yapar Bu dışının "Hanımağa" konumuna yuksehşı çok ılgınç bır yöntemle olmaktadır Gelışımlerını tamamlamış cuce mungoların ağırlıkları normalde en fazla 420 gramdır Bu bakımdan dışı ve erkekler arasında pek bır fark yoktur Ancak, grup yönetıcısı konumundakı dışı ölur veya herhangı bır şekılde yok olursa, Hanımağalığa aday olan normal ağırlıktakı bır dışının ağırlığında hızlı bır artış olur ve bu dışı uç hafta ıçınde ağırlığını 640 grama kadar çıkarır Fızyolojık yönu henuz bılınmeyen bu yenıden buyume ıle bırlıkte, bu dışı buyuk bır guç kazanır vetum gruba egemen olur Ancak, Hanımağa bu gucunu "aşıret" halkına karşı kötuye kullanmaz, tam terslne onlara çok nazlkleşır Grup uyelerı arasında çok nadıren de olsa meydana gelen surtuşmelerı gıderme görevını "damızlık erkek" olarak yanında tuttuğu kocasına "yaptırır" Ağırlık ve buyukluğunde bır değışıklık olmamasına rağmen, tur grup uyelerı Hanımağanırr kocası konumundakı bu erkeğe karşı "saygılı" davranırlar Damızlık erkek ıse, surtuşmelere çok "ınsancıl" bır şekılde yaklaşıp mudahale eder Cezalandırılacak tarafın gözu önunde bır ot tumseğının ustune çıkar ve "uysal durmazsan sana da aynısını yaparım" anlamında tum ayakları ıle otları hırpalamaya, onları dağıtmaya koyulur Eğer, 'gunahkâr" buna rağmen oralı olmazsa, damızlık erkek, ot tumseğınden ınıp gerçekten de onun ustune yurur ve fakat, hırpalayacağına, onun tuylerını okşamaya başlar Suçlu yıne de uysallaşmazsa, okşamaları yavaş yavaş tırmalamaya dönuşur ve gıttıkçe sertleşır Sonunda suçlu hırçınlığını bırakmak zorunda kalır "Polıslık" görevı nedenıyle damızlık erkeğın toplum ıçınde pek fazla arkadaşı yoktur Grup halkı onu yainızlığı ıle baş başa bırakmaya çalışır ve tum "sevgılerıyle" Hanımağaya yönelır Arkadaşsızlık ve yalnızlık, damızlık erkeğın Hanımağa ıle çıftleşmek ıçın ödedığı bedeldır' Hanımağanın toplum ıçındekı "sevgı ve saygısı" ıse, yaşam koşullarının çok zor, hatta duşmanca olduğu çölde şarttır Matrıarkal sıstem etkısını aşıret ıçınde de göstermektedır Sosyal sıralanımda tum dışıler, damızlık erkek harıç, tüm erkeklerın önunde yer alırlar Daha ön sıralajda ıse çocuklarl En kuçuk çocuklar sosyal sıralanımın en ön basamaklarına yerleşmıştır Kuçuklerden bırı, açlık nedenıyle özel bır ses çıkarıp yıyecek ıstemeye başladığında, tum ergınler, her turlu faalıyetlerını bırakıp ona koşuşurlar Toplum ıçındekı bu çocuk sevgısının kaynağı da yıne Hanımağadır, çunkü çocukların çoğu onundur Bıreyler arası surtuşmelerın fazla zarar vermeden barışçıl bır şekılde sonlandırmalarında, damızlık erkekten başka, çocuklar da çok önemlı bır rol alırlar Boyle bır kavgayı gören tum çocuklar hemen oraya koşar, saldırı ındırgeme ve çocuksu davranışlarla "yalvarırcasına" sesler çıkararak kavgacıların etrafını sarıp onların vucutlarına ve özellıkle de başlarına dokunup okşarlar Bu durum karşısında rakıplerın barışçıl bır şekılde bırbırılerınden ayrılmalarından başka çarelerı kalmaz Sevgl bağı ıle bır arada kalan mungolar, hayvan âlemınde başka bır örneğıne pek rastlanılmayan bır şekılde hastabakıcılık da yaparlar Genç bıreyler yılan zehırıne karşı henuz ımmun değıldır Zehırlı bır yılan tarafından ısırılan böyle bır bırey uç gun boyunca ağır bır şekılde zehır elkıs, altında kalır ve eğer dığer grup uyelerı ona yardım etmezlerse, sonunda ölur Böyle ağır hasta olup yarı göçebe bır yaşam bıreyı goren Hanımağanın "ısteğı" doğrultusunda grup ılerlemesını ya yavaşlatır ya da tamamen durdurur Bunun uzerıne 34 bırey hemen hastaya koşup onun önunde yavaş yavaş ılerler ve bır taraftan da bulup avladıkları çekırge veya kertenkele gıbı yıyeceklerı onun onune bırakırlar Avlanamayacak durumda olan hasta, bu bakım sayesinde kısa surede lyıleşır ve grup da tekrar normal ılerlemesıne devam eder Boyle veya benzer bır şekılde hastalanıp yıyecekten kesılen ve ölen bır grup uyesı çevresınde, Hanımağa dahıl, tum aşıret halkı toplanıp yemedenıçmeden gunlerce "yas" da tutabılır Araştırıcı, hastalanıp bır termıt yuvası ıçındekı geceleme yerınde ölen bır bıreyın çevresınde "öluye saygı" yasının tam altı gun surduğunu gözlemlemıştır "Çocuklar'ın etkinlkji Mungolarda sosyal düzen 16 Sevgı bağı ıle bır arada kalan mungolar, grup uyesınden bırısı olduğu zaman da toplu olarak yas tutarlar Matrıarkal bır ıdare sıstemının urunu olalara katılırlar Başlangıçta, katıldığı grubun rak mungolar tam anlamıyla barış dolu yadamızlık erkeğını "tahttan" ındırıp onun yeşam surdururler Grup uyelerı arasındakı bu rıne geçmek ısterlerse de normalde bunu barışçıl yaşama karşılık, grup uyesı olmayan gerçekleştıremezler Bunun uzerıne, nöbet ve yabancı turdeşlerıne karşı mungolar, adeta benzerı ışler görerek yenı gruba kendılerını bır meydan savaşına çıkarcasına harekete beğendırmeye çalışırlar Bırkaç aylık denegeçerler "Duşmanı" gören aşıret halkı elekmeden sonra bunlar yenı gruba kabul edılır trıklenmışcesıne hemen savaş halı alır Anve bır grup uyesı olarak yaşamlarına devam cak, ılk ılerıye atılan super guçlu olan dışı deederler Böylece bıze "anlamsız" gelen munğıl, onun kocasıdır, yanı damızlık erkektır go savaşı, tum grup ıçın tehlıkelı boyutlara Onun sağına ve soluna ıse, yıne aşıretın en varabılecek derecede kalabalıklaşmayı ongüçlu ve sosyal sıralanımın ust basamaklaleyerek ve genel olarak hıç "şehıt" vermerında yer alan bıreylerı değıl, ortalarda yer den bıyolojık görevını yapmış oluyor alan erkeklerı dızılırler Tum dığerlerı, savaş Doğal seçılım yolu ıle doğa, her zaman halı alan bu "askerlerın" arkasında cephe gecanlıların yaşamında bır denge kurmaya çarısınde yer alırlar lışmış ve ınsan elının gırmedığı her yerde geBıze pek "mantıklı" görünmeyen bu taknelde bu dengeyı kurmayı da başarmıştır Dotığın, populasyon dınamığlnı duzenleyen büğal olarak, yavaş yavaş değışen bu doğal koyük bır önemı vardır Cuce mungoların, çok şullara canlılar da uzun surelı fılogenetık geufak olan dışlerı ıle bırbırılerıne cıddı bır şelışım sureçlerı ıçınde uyum sağlayarak turkılde zarar vermelerı hemen hemen mumlerını devam ettıregelmıştır kun değıldır Bu nedenle de çoğu kez cıddı Ancak ınsanın ışın ıçıne gırıp doğal koşulbır savaş da olmaz Karşı karşıya dızılen Ikı lar ıle dengelen anıden veya çok hızlı bır şe"ordudan" zayıf olanı, guçlunun gucunu alkılde değıştırmesıyle, çeşıtlı canlı turlerının gılayarak tum grubuyla beraber geri çekılır böyle kısa bır zaman sürecı ıçınde uyum sağDaha sonra da her ıkı grup kendı yoluna delamaları guçleşmış, hatta olanaksız hale gelvam eder mış ve bırçok türlerın yok olması söz konuHerhangı bır yerı "fethetme" söz konusu su olmuştur işte, çok mıktarlarda kullanılan olmadığından bıze anlamsız gıbı görünen pestızıd ve benzerlerı ile çeşıtlı kımyasal atıkboyle bır savaşın populasyon dınamığını dular, avcılık veya ağaç (orman) yağmalaması zenleyen önemı ıse, grubu kuçultup nufususonucu, dunyanın her yerınde olduğu gıbı, nu azaltarak dengede tutmasıdır Grubun, Anadolu'muzda da turlerı yok olan veya yok nufus fazlalaşıp çok yoğunlaştığında, kendı olmak uzere olan çeşıtlı kuş ve memelıleryaşam alanı ıçınde tum bıreylerını besleyeden sadece bazıları Kelaynak, •ülün, sazbılecek gucu kalmayabılır Kurtlarda olduğu horozu, puhu, turna, çeşitll kartal turieri, gıbı grubun ıkıye ayrılması veya uyelennın baceylan, yabankoyunu, yabankedlsl, leopar, zılarını gruptan uzaklaştırıp atması gerekır •yı, aslan... Fakat, mungoların grupıçı sevgı ve bağlılıkSadece bu örnekler, doğa ve çevremız ıle ları, "sadece açlık gıbı basıt bır nedenle" buinsan olarak kendımtzde yapmakta otduğuna ızın vermez muz tahrıbatı durdurmamıza yeterlı olmalı ve işte bu safhada savaş devreye gırmektebu konuda mungoların barışçıl "aıle" yaşadır Karşı karşıya dızılıp cepheleşen ıkı ordumı bızı duşundurmelıdır Bır dakıka durup kenun damızlık erkeklerının sağ ve sol kanatlaynaklar yerıne bız ınsanların yok olmakta larında yer alan erkeklerı zaman zaman duşolduğunu duşunelım ve ondan sonra tekrar manı n "psıkolojık" baskısına dayanamaz ve yurumemıze devam edelım! D gruplarından kopup kaçarak kendılerını saklarlar "Tehlıke" geçtıkten sonra ortaya çıkan (1) Konrad Lorenz'in snısına. bu "dezertörler" genelde yollarını şaşırıp tek (2) A E Rasa, Die perfekte FamllleLeben başlarına kendı gruplarını bulamazlar Fakat und Sozialverhalten dar Afrikanischen bunlar çoğu kez, guçlenmek ısteyen başka Zwergmungos. Deutschs Verlagsanstalt, Stuttgart, 1984. kuçuk gruplarla karşılaşma şansı bulup on