Katalog

JEOLOJİ Peribacaları nasıl oluştu? Bölgede hâlâ volkanik faaliyet var mı? Peribacalarında yeraltı kentleri... Dr. Tuncay Ercan Peribacaları MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etüdleri Dairesi, ANKARA Dünyada örneği tek doğa harikası I O rta Anadolu'da yer alan Nevşehır ılı, doğal güzellıkler bakımından ülkemizin en zengin yörelennden bıridir. Yanardağ küllerinden ve lüflerinden oluşan topraklann yüzey sularıyla aşınmaları sonucunda oluşmuş dar ve derin vadıler ve bu vadilerin eğımli yamaçlarında ortaya çıkmış ılgınç aşınma şekıllerı. yöreye çok sayıda zıyaretçınin gelmelerıne neden olmaktadır NevşehırNiğdeKayseri il merkezlerinin oluşturduğu üçgen ıçınde yer alan ve eski çağlarda "Kapadokya" adı verilen bu bölge Anadolu'da genç volkanizmanın en etkm oldugu bır alan ıçınde olup çevredekı Hasandağı, Melendiz Dağı ve Erciyes Dağı gıbı üç büyük yanardağın ve daha küçük pekçok yanardağın mılyonlarca yıl devam eden püskürmeleriyle oluşan kalın bir volkanik örtüyle kaplanmıştır. Başlangıçta bu üç büyük püskürme merkezinden bol miktarda andezit ve bazaltık türde lavlar ve aglomeralar çıkarak üst üste yığılmayla bırıkmişlerve39i7m. yükseklikteki Erciyes Dağı'nı 3266 m. yükseklikteki Hasandağı ve 2963 m. yükseklikteki Melenlz Dağı'nı oluşturmuşlardır. Lavlarda yapılan radyometrık yaş tayınlerine göre. Hasandağ'da bu ilk volkanik etkınlık yaklaşık 13,5 milyon yıl önce başlamış ve 6 milyon yıl devam etmiştır. Melendiz Dağı ve Erciyes Dağı'nda ise ilk volkanik etkinlik yaklaşık 7 milyon yıl önce başlamış ve 2 milyon yıl süregelmıştır. Daha sonra her üç püskürme merkezınde de volkanizma bir süre yavaşlamış. yaklaşık 5 milyon yıl önce volkanik etkinlik yeniden şıddetlenmiş ve bu kez ikincı evre ile kül, tüf, ıgnımbrıt ve pomza gıbi küçük taneli volkanik ürünler şıddetli patlamalarla havadan çok uzak mesafelere (100 km.) kadar şaçılarak çevreye yayılmışlar ve NevşehlrÜrgüp dolaylarında yaklaşık 300 m 2 lik bir alanda, mevcut olan göllerde ve vadilerde yığışarak birikmişlerdir. 8u havzada üst üste yığışarak sertleşen ve taşlaşan bu volkanik ürünler, daha sonra bölgede yarı kurak iklim koşullarmın egemen olmasıyla, yaklaşık bır milyon yıl kadar önce, yüzey suları, rüzgâr ve ısı degışmelerı gibi nedenlerle erozyona uğrayarak değişik şekıller almaya başlamışiardır. Hasandağ ve Erciyes Dağı'nda volkanik etkinlik daha sonra küçük çapta püskürmelerle zamanımızdan 2000 yıl öncesine kadar süregelmiş, günümüzde ise sadece sıcak su ve volkanik gaz çıkısları devam etmektedır. Eski çağlarda ınsanlar, ışlenmesı kolay olan tüflerden oluşan Peribacalannı oyarak konut olarak kullanmışlardır lerlnde kaldığı (sütunsal ve piramidal) slvri oluşuklar meydana gelmiş ve yöre halkı bu oluşuklara güzel bir benzetmo ile "Peribacaları" adını vermiştir. Bunlar, volkanik tüfler, yatay tabakalı oldukları zaman ve üzerindekı koruyucu lav blok ve parçaları dayanıklı oldugu takdirde daha uzun ömürlü ve belirgin olurlar. Bir perıbacasının meydana gelebilmesi için takke ve gövde kayalara gereksınım vardır. Volkanik küf, tül ve pomzalar gövde, ignimbrit ve lav parçaları ise takke kayaçlardır. Şekillenmede, tabaka eğımı. kayaç türü, kalınlık, çımentolanma oranı, çatlak sistemleri, oksıdasyon ve mıneralojik özellikler etkılı olmaktadır Peribacalarının bölgede yukseklıkleri 4045 metreye erışebilmektedır ve dunyada başka örneği de yoktur. Peribacalarının en yoğun bulunduğu Zelve dolaylarından alınan ve oluşumlarında en etkin rol oynayan bir tüf örneğinin kimyasal analizi, şu sonucu vermekte ve tüflerın genellıkle majör element oksitlerinden meydana geldıklen belırlenmektedir. Peribacalarının oluşumlarında en etkın faktör, sel suları ve yağmurlardır. Dördüncü zaman (Kuvaterner) başlarında bölgede yarı kurak iklim koşulları egemen olmus ve kurak geçen dönemden sonra fiziksel yolla ufalanan volkanik birimler, yağışlı dönemde hızla aşınmış ve oluşan vadilerin gerıleyen yamaçlarında peribacaları ortaya çıkmaya başlamışiardır. Yamaçların bu tür şekillenmelerınde, sağanak halinde düşerek yarık ve çatlakları takip ederek aşağı doğru ınen suların önemli rolü vardır. Bu tür yamaçlarda Peribacaları NevşehırÜrgüp çevresinde yığışan ve kalınlıkları yer yer 100 metreyı aşan bu yumuşak volkanik örtünün üzerindekı rölyef şekilleri, yamaçları sellerle parçalanmış olan dık yamaçlı vadilerle, bunların arasında kalmış olan tepe, yayla ve sırtlardan oluşur. Yayla ve sırtların erozyonla parçalanmalarının en ileri aşamalarında, vadı yamaçlarından ayrılmış. koruyucu takkelerin sapka gibi üst Sİ02 73,50 0,60 0,90 0,95 .2,85« 2,80 2,20 1,25 0,15 0,10 3,60 11,00 FeÖ Kİ 3 Na ? 0 CaO Ivfna Ateşte kayıp MgO P,0 12 Kapadokya bölgesinin ilginç görüntülerinden blrl.