Katalog

B İ R B İ L İ M A D A M I PORTRESİ Derleyen: Futına Bıırsalı "Ben buradayım, sen neredesin?" renz'e, Selma Lagerlof'un "Nıls Holgersson ve Yabankazları" masalınıokumuştu Bunun uzenne kucuk Lorenz, "Ya ben bır su kusu olurum ya da bana bır su kuşu ahrsınız" dıye tutturdu Kuçuk Lorenz'e yumurtadan yenı çıkmış bır ordek yavrusu hedıye ettıler Bu ordek yavrusu çocuk nereye gıtse peşınden gıdıyordu Yatağa bıle beraber gırıyordu Boylece Konrad, ılk kez belleme fenomenı ıle karşı karşıya geldı Bu fenomenın karmaşık bılımsel açıklaması. nıtekım onun ınsanlığa bır katkısı olacaktır Lorenz, once tıp tahsılı yaptı, sonra Vıyana'da zoolojı ve psıkolojı okudu Ikıncı doktor unvanını kuşların uçuşu konusunda bır tez ıle aldı Bu arada Altenberg'dekı babaevını kazlar, ordekler, kargalar ve otekı başka hayvanlarla dolu bır barınak halıne getırmıştı Lorenz gozlem notlarında, kuşların ıletısım ıçın hangı ture ozgu, hangı seslerı çıkardıklarını, hareketlerı yaptıklarını, farklı turde balıkların yıyecek ve cıftleşme yarışında nasıl davrandıklarını tespıt edıyordu Fızyolog Erıch von Holst'un yardımı ıle Lorenz, başlangıçta sadece kaydettığı durtu sureçlerını, daha sonra kalıtımla edınılmış, pek çok açıdan bırbırıyle karşılaştırılabılır programlarla açıklayabıldı Bu programlar merkezı sınır sıstemı yoluyla etkıyorlardı Butun bu karşılaştırmalı davranış araştırmaları, ıçgudu davranışlarının, bellı bır "anahtar uyarı" ıle boşalana kadar nasıl bırıktıklerını ve şayet boyle bır "anahtar uyarı" gelmezse sonunda boşa aktıklarını oriaya koydu Normalın uzennde uyarılar geldığınde ıçguduler, genetık olarak onceden var olmayan amaçlar ıçın de harekete geçebılıyorlardı Örneğın reklamcılıkta bu tur uyarıcılardan yararlanılır Cınsel semboller değıştırılerek, tuketıcının ıçgudulerıne seslenılır Konrad Lorenz 1960'ların başında, hem hayvanlar hem ınsan ıcın hayatı onem taşıyan saldırganlık durtusunu ve saldırganlık potansıyelının artışının kaçınılmazlığını gosteren bır model gelıştırdı Buna "psiko hidrolık" adını verdı Bu modele gore, doğal olmayan yollardan harekete geçırtlen enerjı tıpkı dolu bır kaptan taşar gıbı yedek tatmınlere akmaktaydı En son araştırmalar ıse saldırganlık enerjisının. çok daha ınce yollardan ve çok daha fazla oyun bıçımlerı ıçınde hem bedenlerın hem de toplumların bunyesınde başka başka yonlere kaydırılabıldığını, hatta merkezı sınır sıstemıode sıfırlandığını gostermıştır Buna rağmen Lorenz'ın yandaşları hâlâ durtulerın bınkımının. aşırı tepkının ve huzursuzluğun kaçınılmaz olduğu konusunda ısrar edıyorlar Oysa 'psıkohıdrolık" modelı bır dogma değıldır Konrad Lorenz, eksık bulduğu hıpotezlerı kolayca terk etmeye hep onem vermıştır "En lyısı her kahvaltıda bır hıpotez " bunu yapabılmesını ıse hıc değışmeyen çocuksu oyun oynama durtusune borçlu Onun oynama yeteneğı sadece Lorenz'ın değıl, başkalarının da kabul ettığı bır deha gostergesıdır Nıtekım atom bılgını Otto Hahn bır konuşma sırasında Lorenz'e şoyle sormuştu "Çocuksu musunuzdur7 Benı yanlış anlamıyorsunuz, değıl mı " Ne kı Kondrad Lorenz, kendini duzeltebllme yeteneğini ınsan turunun bır ımtıyazı olarak kabul eder Insan turu, hatalarından doğru son ıçlar çıkartabılıyor Insan, bu ozeliığı sayesındedır kı, mılyarlarca yıllık bır turler evrımı ıt ınden fuze hızıyla sıvrılebıldı Etolojı (ve elı 'log olarak ozellıkle Lorenz) belırgın sınırla olan bır araştırma alanının otesınde, bir hayat bilimı olma savındadır Bundan ellı yıl once ev hayvanlarının dejenerasyonuna lukarak Lorenz ınsanların delenerasyonu vı dolayısıyla ınsan topluluğunun hayrına bır ayıklama"dan soz edebılmıştır Işte Lorenz ı ı bu sozlerı Nazılerın ' uretımın ıslahı ' ve ayıklama" duşuncelerının çok ışıne yaradı Ve daha sonrakı nesıller Lorenz ı ancak kendısı lyıce yaşlandıktan ve Avusturya dah cevrecı hareketın sembolu halıne geldıktı n sonra affedebıldıler Hem hekım hem de hayvan gozlemcısı olarak Lorenz ınsanın bılgılerını nasıl edındığının bıyolojık bır açıklamasını yapmaya çalıştı Zaten Darwın den bu yana, hayatın evnmının, canlı or<)dnızmaların doğa yasalarına gıderek daha ! armaşık bır uyum sağlaması • olduğu goruşu yaygındı Tek hucrelı bır amıpın uyarıları ıslcmesı olsun, bır ınsanın merkezı sınır sıstemınde uyarıları ışlemesı olsun, her ıkısı de mıl\ arlarca defa ıncelmış bır hayatta kalma UKnığıne hızmet ederler Ve bundan dolayı bugune kadar bu tur bılgı ışlemının en yuksek sonucu olan ınsan beynı, bırtakım eb^dı gerçeklerın araştırıldığı bır yer değıl, sariore hayatta kalmak ıçın yon bulma sıstemıdır Işte 1941 yılmda Lorenz, kafasında bu tur bılgıler ıle doktor olarak Hıtler'ın savasına katıldı 1948 de T rvaş esırı olduğu Rusya'dan Avusturya'ya (Kındu Yanında evcılleştırdığı bır sığırcık Kı ;ıı ve "İnsan Bllgisinin Doğa Tarihi" babiıklı bır taslak getırmıstı Taslağı esır kampında ıken kesekâğıtları uzerıne yazmıstı Bu eserıne Aynanın Arka Yuzu" adını verdı Kıtap, i')73 yılmda yayımlandı Aynı yıl Lorenz ıle dostu ve araştırmacı meslektaşı Hollandalı ciırenış savaşçısı Nıkolaas Tınbergen ve arılaın dılını keşfeden Karl Rıtter von Frısch, hepbırlıkte Tıp ve Fızyolojı Nobel Odulu'nu aldılar Gerçı boceklerın balıkların ve kuşların sosyal davranış modellerının açıklanması, ruh doktorlarır.n ışıne yarayacaktı Ne var kı Lorenz bununla yetınmek ıstemıyordu Insanların hangı doğal bağlam ıçınde "ışledıklerı" vt duyularıyla algıladıkları sey lerın ne suretlo gerçekhğı yansıttığını anlamalarını ıstıyoıJu Insanın o gune kadar açıklanamaz kabul edılen ve Kant tarafından "Aprıorı" denen Lorenz'in yaşamı ve görüşleri doğum yıldonumunde Konrad Lorenz, yabankazı (anser anser) uzerındekı çalışmalarını anlatan son eserını yayımlamış, bu eserle bırlıkte yabankazlarının nıçın çalışmalarının odağını olusturduğunu dunyaya açıklamıştı Konrad Lorenz'ın son kıtabının adı "Ben Buradayım Sen Neredesin?"dır Konrad Lorenz, kazdan çıkarak butune ve ınsana varmaya çalıştı 20 yuzyılın hıçbır doğa araştırmacısı, hayvanlar hakkında ve ınsanın ıçındekı hayvansılık hakkında bu kadar canalıcı bılgıyı çağdaşlarına sunmamıştır Lorenz, bu bılgıyı laboratuvarlarda, hesaplanmış deneyler sonucu değıl, gozlem. kendını karşısındakının yerıne koyma karşılaştırma yoluyla edındı Lorenz, hayvanların hayat sureçlerıne, kendısınden once hıç kımsenın yapmadığı bıçımde katıldı Onun malzemesını, hayvanların eş seçme, yavrulama,* oğrenme, mucadele etme, fethetme, yavrularını besleme ve ıletısım kurmadakı davranış modellerı oluşturuyordu Balıklar, kuşlar, memelıler ve tabıı kı bır memelı olarak ınsanın hareket ve reaksıyon sureçlerı arasındakı benzerlıkler, onun çalışmalarında derhal goze çarpar Butun bu davranış modellerının, tıpkı kafa bıçımı ve kemık yapısı gıbı genetık yapılarda tespıt edılmış olması gerektığını, daha oncelerı Lorenz'ın hocası zoolog Oskar Heinroth ortaya atmıştı Etolog Lorenz ıse bundan mumkun olabılecek en genış sonucu çıkardı Ture ozgu davranışlarda, yeryuzundekı butun hayat sıstemlerının son derece dal budak sarmış akrabalığı ve ortak gelışme oykulerı yansımaktaydı Lorenz, hayvanlara, ınsana özgu bırtakım sıfatlar yakıştırmak yerıne, ınsanın ışleyışının hayvanların ışleyışıyle olan akrabalığını gostermeye çalışmıştır Yabankazları, ateşsemenderlerı, sıçanlar, köpekler ve homınıdlerle ılgılı gozlemlerınden, kendı turune, ınsana, uzanan bır gelışım çızgısı çıkarmıştır Lorenz Evrımın butun turlere mıras olarak yukledığı şeyler, sadece dışsal bırtakım ozellıklerden ıbaret olmayıp (zaten Darvvın'den ben bu ozellıkler uzennde duruluyordu) aynı zamanda genetık kodlanmış bır durtu, ıçgudu, refleks, davranış surecı programı da ıçermekteydı Insanın zıhnı alanda kalkıştığı yuksek uçuşlar ıle kendısıne mıras kalan göruş ve davranış kısıtlamaları arasındakı vahım tutarsızlık, Lorenz'ın hayatı boyunca araştırdığı konudur Insan zıhnı ıle ınsanın doğal mızacı arasındakı bağdaşmazlık, Lorenz ıçın hâlâ "ınanılmaz" bır noktada doruklaşıyor Lorenz'ın sozlerıyle, şu "ahmak mahluk" ınsan, "beynı sayesınde kendını ve butun otekı her şeyı yok etmeye muktedırdır " Işte, henuz beş yaşındakı Konrad Lorenz'e bır gece dadısının okuduğu bır masalla başlayan macera, boylesıne buyuk bır bakış açısına ulaştı Dadısı, bır aksam kuçuk Lo Lorenz, hayvan ve ınsan arasında benzer davranışlar bulunduğunu ılen suruyor