Katalog

ZOO LOJ i Parlak ve zehirli Kötü lezzetleriyle düşmanlarını kendilerinden uzak tutan böcekler niçin parlak ve çekici renktedir? Zebraların çizgili oluşlarının nedenini merak ettiniz ml? Çeviren: Asım Baykan D oğanın av ve avcıları arasında süregelen savaşın etkisi ile bazı türler kötü bir lezzete sahip olduklarını belirtir biçimde evrimleşmiştir. Birçok böcek bedenlerinde zehirli ya da çirkin lezzette kimyasal maddeler depolar duruma geçmiş, diğerlerınde saldırıya uğradığında benzer maddeler salgılayabilecek özel bezler gelişmiş. Bazı böcekler bu kimyasal silahları bizzat sentezler, daha sıklıkla yedikleri bitkilerin (yine savunma aracı olarak geliştirdikleri) tokslnlerinden elde ederler. An gibi bazı böcekler de düşmanlarına ağrıya yol açan sokmaları ile dırenebilirler. Kimyasal savunma böceklerle sınırlı değildir. Örneğin, bilinen biyolojik zehirlerin en güçlülerinden bazıları çeşitli troplk kurbağa türlerinde gelişmiştir. Bu maddeler, çok küçük dozları ile bile, birkaç saniye içinde saldırganın slnir sistemini çalışmaz duruma sckup felce uğratabilir ya da kalbini durdurabilir. Savunmasız hayvanların büyük çoğunluğunda olduğu gibi kötü lezzetli veya tehlikeli avlardan bazılarının görüntüleri, bulundukları yerı andırır, farkedilmeleri zordur. Kamuflaj ve kimyasal savunma birlikte olağanüstü bir biyolojik duyu ortaya çıkartıyor. Biyolojik kurallara göre av durumundaki bir hayvanın saldırgandan saklanacak öte yandan kendini savunacak araçlar geliştirmesi son derece doğal bir durum. Ne var ki, şaşırtıcı olan, zararlı avlann çcğunun farkedilmesi zor olmak bir yana, tersine kontrast çizgiler, rengârenk lekeler, parlak ve canlı renklere sahip olmaları. Bu uyarı fenomeni ya da "aposematik" renklenme evrimsel bir paradoks ortaya koyuyor. Darwln, kimyasal maddeler veya diğer araçlarla ne kadar iyi korunursa korunsun, kendini düşmanına belli etmenin hiçbir avın yararına olamayacağını belirtiyor. Bir dezavantaj gibi görünmesine karşın, birçok değişik tür, uyarıcı renklenme yönünde evrimleşmiştır. Öyleyse bu dönüşü mün söz konusu türlere bazı yararları olsa gerek. Nedir bunlar? Son araştırmalar Darvvin'den beri bu soruya verilegelen çeşitli cevaplardan doğru olanları ortaya koymaktadır. Sonuçlar, uyarıcı renklenmenin çeşitli yollarla avın saldırganca daha iyi tanınmasını sağlayarak, av durumundaki hayvanın yaşamını sürdürebilme şansını arttırdığını göstermektedir. yimler sonucu, çarpıcı renkler ve kötü lezzet arasındaki ilişkiyi öğrenecektir. Oysa zor farkedilen türle daha az karşılaştığından bir önceki hoş olmayan deneyimini bir sonrakine kadar unutabilecektir. Bu sava göre avcılar parlak renkli avlardan uzak durmayı, bu avlarla daha kısa aralıklarla karşılaştıkları için, diğerlerinden daha çabuk öğreniyorlar. Oiğer bir deyişle, öğrenmede avlann parlak renklerinin etkisi söz konusu değil. Civciv deneyi Acaba bu kuramlardan herhangi birini destekleyen deliller var mı? Sussex Üniversitesi'nden Paul Harvey ve arkadaşları civcivler üzerinde yaptıkları araştırmada kümesin zeminine saçtıkları kötü lezzetli yemlerden yarısını zeminle aynı renge, diğer yarısını zeminle karşıt renklere boyadılar. Civcivler başlangıçta çarpıcı renklere sahip yemleri daha sıklıkla yedıler ve süratle onları yememeyi öğrendiler. Aksine uzun deneye karşın civcivler, soluk renkli yemlerden kaçınmayı tam olarak öğrenemediler. Bu sonuçlar, civcivlerin aynı derecede lezzetsiz olan yemlerden daha sık karşılastıklanndan kaçınmayı daha çabuk ve tümüyle öğrendikieri düşüncesini destekliyor. Ne var ki, bu deney, çarpıcı renklerin bizzat daha çabuk öğrenmeye neden olduğunu iddia eden alternatif hipotezi çürütmüyor. Bunu ispatlamak için araştırmacıların, deneyimsiz avcıların başlangıçtan itibaren her iki tür avla da eşit oranlarda karşılaşacağı bir ortam düzenlemeleri gerekiyordu. Böyle bir deneyde Dr. T.J Roper ve arkadaşları yine civcivleri kullandılar. Bir deneyde Harvey'in işlemlerini yinelediler. Ancak parlak yemleri çok az kullandılar, böylece deneyimsiz civcivler her iki türdeki yemlerle eşit sıklıkla karşılaştılar. Diğer bir deneyde belirgin ya da silik renklere sahip yemlerden yalnızca birer kez yemelerine izin verildi ve bir süre sonra bellekleri denetlendi. Sonuçta kötü lezzetli yemlerden çarpıcı renkteki taneleri yememeyi daha etkln bir biçimde öğrendikieri bulundu. Aynı zamanda bunlardan kaçınmayı sılik renkli olanlardan daha uzun bir süre anımsadıkları gösterildi. Diğer bir deyışle VVallace hakhydı. Başlangıçtaki karşılaşma sıklığı gibi herhangi bir etkiden bağımsız olarak renkler, bizzat kuşların kötü lezzetli bir avdan uzak durmayı öğrenme hızı ve anımsayabilme süresini etkilemekteydi. Uyarıcı renklenmenin başka yararları da olsa gerek. Leeds Üniversitesi'nden John Turner'a göre parlak renkler bizzat bu renklerin etkısinden ayrıca, avı diğerlerinden farklılaştırdığı için de işe yarıyor. Avlar çoğunlukla farkedilmesi güç olduklarından deneyimsiz avcı için parlak renkli belirgin bir av yeni bir durum. Bu yenilık Turner'a göre avcının avın tehlikeli niteliğiyle görünümünü bağdaştırmasını kolaylaştırıyor. En kalıcı çözüm Darvvın'in problemine ilk ve en kalıcı çözüm doğabilimci Alfred Russel VVallace^ ın iddiası ile getirildi. Tehlıkeli olma niteliği parlak renklerle bağlantılıysa (VVallace) avcının tehlikeli bir türden uzak durmayı daha kolay öğrenebileceğine inanıyordu. Oldukça akla yatkın bir düşünce. Eğer parlak kırmızı bir ışığa dokunur ve aynı anda bir elektrik şokuyla karşı karşıya kalırsanız bu deneyimi mat gri bir diske dokunarak etkilendiğiniz elektrik şokundan muhtemelen daha iyi anımsarsınız. VVallace1 in kuramının kabul görmesi çok az kişinin bunu denemeye gereksineceği gerçeğinden kaynaklanıyor olsa gerek. Ancak VVallace'in iddiası, avcının bir av türünden uzak durmayı öğrenme yeteneğini güçlendiren parlak renklerin bunu sağlamadaki iki farklı etkisini ayırt etmiyor. Bir olasılık parlak renklerin kalıtsal olarak daha etkin bir tehlike işareti olduğudur. Avcı, sinir sisteminin temel özellikleri nedeni ile parlak renkleri mat olanlardan daha kolay öğrenebilir, dolayısıyla da bu renklerle ilgili olan sözgelimi kötü bir lezzeti. (VVallace'in düşündüğü açıklama biçimi bu olsa gerek) Fakat buna alternatif bir kuram daha var. Deneyimsiz avcı, parlak renkli ava mat olanlardan daha sıklıkla saldırır. Doğal çevrede bir avcı düşünün. Kötü lezzetli avlardan bazıları zoriukla görülüyor, diğerleri oldukça çarpıcı. Avcı kolayca görülenleri daha çabuk bulacak ve onlara daha sıklıkla saldıracak, böylelikle birbiri ardından geçireceği hoş olmayan dene Çevreye uygun renkler alan bir tırtıl çeşldl. gili olarak boyadılar. Civcivler yeşil solucanları durcksamadan yerken, çizgili olanları görüp gagaladılarsa da nadiren yemeye çalıştılar. Benzer biçimde tekrarlanan deneyler sonunda civcivlerin içgüdüsel nefretlerinin sarısiyah çizgilerle sınırlı olmadığı, aynı zamanda düz sarı, düz kırmızı ve kırmızısiyah karışımından da kaçındıkları ortaya çıktı. Zebranın çizgileri Bu bulgular ilginç bir soru ortaya çıkartıyor. Uyarıcı renge sahip onca böcek niçin ayrıca çizgilidir? Bir olasılık, çizgilerin hem uyarıcı renklenme hem de kamuflaj işlevi olduğudur. Uzaktan bakılınca çizgiler hedefin sınırlannın tam olarak bellrlenmeslni önleyerek onu bir bakıma zor farkedilir duruma getirirler. (Zebralann çizgili oluşlarının nedeni de budur) Yakından bakıldığında aynı izler ava çarpıcı bir görüntü verir. Yani çizgiler avın önce gizlenmesi, buna karşın yeri belirlendiği zaman da savunması için bir üstünlük sağlamaktadır. Bunun olası bir örneği yakından oldukça görünür olan "cinnabar" tırtılıdır. Uzaktan bakıldığında, sarısiyah çizgili tırtılın normal besini olan bltkinin parlak sarı çiçekleri arasında seçilmesi şaşırtıcı derecede zordut. Avcının içgüdüsel bir korku yönünde evrimleşmesi, ona av ile avcı arasındaki yaşama savaşında daha ileri gelişmeler için bir basamak sağlamakta. Bazı avcılar yedikleri hayvanların zehirlerinden kurtulmak için fizyolojilerini ya da davranışlarını değiştirmişlerdir. Örneğin an yiyen bir kuş türü, arıyı yemeden önce Ijneslnl çıkartacak biçimde değişime uğramıştır. Bu durumda uyancı renklenme av için tümüyle bir dezavantaj olarak kalmaktadır. Çünkü etkin bir savunma işlevi olmayan avı belirginleştirmektedir. Hayvanların renkleri, doğabilimciler için yüzyıllardır en çekici konular arasındaki yerini korumaktadır. Türden çok birey yaşamını vurgulayan yeni evrim modellerinin bu konuya iiişkin giderek yeni sorular ortaya çıkartmasıyla birlikte, bunca biyoloğu büyük bir ilgiyle hayvan renklerine yonelten esas neden, belki de, bunların gerçekten büyüleyici bir güzelliğe sahip olmasıdır. Hayvanların renklenmesi üzerindeki çalışmalar bilim ve estetiğin büyük ölçüde kesiştiği alanlardan birini oluşturuyor. (N«w Sclmttlst, Tcmmuz 87) Kuşlarda içgüdü Bazı kuşların ise parlak renkli tehlikeli böceklerden kaçınmayı öğrenmeleri gerekmiyor; çünkü içgüdüsel olarak bunlardan uzak duruyorlar. Göttingen Üniversitesi'nden Elke htossa ve Wernar Schuler yine civciv kullanarak yaptıkları bir deneyde solucanların bir kısmını mat yeşile, diğerlerini arıların bilinen uyarıcı renklerine benzer biçimde sarısiyah çiz Bu kınkanatlı böceği Kostorlkadaki sık ormanlarda yaşıyor. 12