Katalog

Bl L İ M TARİ Hl tıler" Doğadakı bu tıp gelışmeyı Prof Gehring böyle orneklıyor Bu çok zor görunen olasılık Heıdelberg Molekuler Bıyolojı Merkezı'nde ça lışan Prof Albrecht Sıppel'ı de homeotık genlerı yararlı kullanma alanına yönelttı Sippel, buradan yola çıkarak genetık manıpulasyonun (homeotık genıerın olası yardımlarıyla) hedefı olan, embrıyonal zararların doğum oncesı araştırmasını yapıyor "Her gelışmeyı askerı veya polıtık olarak ele alıp dunyaya boyle şekıl veremeyeceğımızden" dıyor Sıppel, araştırmayı bu yone kaydırmak geleneksel açıdan otanaksız gorunuyor Sıppel, ınsan embrıyonu uzerındekı her çalışmayı ınsanı kalıtım özellıklerım degıştırmek amacıyla yapıyor, halen Heıdelberg'dekı enstıtude genlerın etkınlıklerını duzenleyen hayvan mekanızmaları uzerınde araştırmalarını sürduruyor Prof Gehring de ınsan kalıtımı uzerıne araştırma yapmayı bırakmış durumda "Bulunan her yenı şey ınsanı daha guçlu yapıyor, ama sorumluluğu da arttırıyor Gehrıng'ın çalışmalarının bıyologlar arasındakı adı Drosophıla melanogaster' olan sırke sınekler uzerındekı araştırmayla sınırlı Pekı buluşları başkalarınm elıne geçerse veya ıstenmeyen amaçlarla kuîlanılırsa, bılım adamlarınm kendılerıne koydukları bu sınırlamalar yeterlı olur rnu? Otto Hahn da, atomun bolunmesı buluşunu yalnızca genel bır prensıp olarak bılıme sunmuştu, ama sonra bılınen sonuçlarıyla bu buluş teknık olarak tum alanlara kaydırılabıldı insani bir 'ucubenın' gerçekleşeceğıne çok az kalıtım bılım uzmanı ınanıyor Bununla beraber gen teknığındekı belırlı gelışmeler gerçeğe yakın tehdıtler savuruyorlar "Once trans genlı hayvanlar yapılacak, sonra bunlardakı eksıklıkler araştırılacak Yanı yapay yaratıklar uretılecek İlk aşamada kusursuz homeotık genler, ılk embrıyonal aşamaya katılarak, kusurlar gıderılır Bu ınsan embrıyonunda da araştırılması gereken çok buyuk bır deney" Erlanger Toplum ve Bılım Enstıtusü'nden molekuler bıyolog Dr Raıner Hohlfeld, bu sözlerle olası bır gelışmeye (veya noksan gelışmeye) dikkatı çekıyor Bunların dışında çok değışık gelışmeler de söz konusu Dunyadakı ılk tup bebeğın "babası' İngılız jınekolojı uzmanı R G Edvvards araştırmaların bır hedefının de aşınan organların yerıne yenı doku yapımı olabıleceğını belırtıyor Bunun ıçın tupte yapılmış bır embrıyonun, ılk hucre bolunme aşamasında ıkıye bölunmesı gerekır Embrıyonun bır yarteı doğum yapacak anneye verilır ve normal olarak doğar Dığer yarısı ıse sonradan organ yenılenmesı ıçın dondurulur Edvvards'ın laboratuvarında fare embrıyonunun ana hucresınden, kan ve pankreas elde edılmesı sağlandı Dokuların elde edılmesınden sonra bunun devamı olarak butun bır organ yapımı da gundeme gelıyor Bır organ yapmanın koşulu ıse mevcut kalıp genlerını özdeşleştırmek Bu genlerle bırlıkte homeobox'lı gene yapılacak ısışok, şalter gorevı gorecek Bu tıp araştırmalar ıçın gelecekte yasaların çıkarılması kaçınılmaz Insanlığın geleceğı söz konusu olduğu surece araştırma olanaklarını kısıtlama olanağına her zaman sahıp olmak gerekır Bılım derneklerının kendı koydukları kısıtlamaların yeterlı olmadığı ortada Yukarıda anlatılan ve devam edecek olan gelışmelerle ınsan soyunun gelıştırılmesı kapısı, açılmış olacak (Chancen) 10 Bundan önceki yazımızda (Blllm Teknlk sayı; 19) Esklçağ, Mısır, Mezopotamya ve Yunan dönemi sayılama ve rakamlama yöntemlerinl konu edlnmlştlk. Bu yazıda da Ortaçağ islam dönemi ve bunun Izleylclal olarak Oamanlı blllml süıecindekl sayılama/rakamlama yöntemlerlni söz konusu etmek Istlyoaız. Dr. Necati Akgür Sayılamada Evrim gun farkı, 21, 38, 34, 1 cımmımayınelif (340 701 gun) olarak verılmektedır Bu gösterımde, ılk satırdakı sayı, eskı yazıya uygun yolda sağdan sola doğru gıdılerek altmışlık sayılama yöntemıne göre hesaplanırsa, 1.60'= 1.216.000= 216 000 34.60* = 34. 3.600= 122 400 38.60 = 38. 60 s 2 280 21. 1 = 21. 1=. 21 340 701 bulunacağı gıbı, ıkıncı satırdakı ebced harf lerının sayı değerleri, harf sırasına göre yazılırsa (3 40 70 1), yıne 340 701 sayısı ortaya cıkacaktır Ebced hesabı edebıyat/şllr alanına da gır mıştır Unlu kışılerın ölum yılları ıle Bağdat ın fethı, bır camının yapılışı gıbı tarıhı olayların yıllarını belırlemek içın yazılan şıır lerde eskıden çok çeşıtlı belırleme yöntemlerı kullamlmışsa da çoğu, şıırın son mısrâı harflerının toplanması yoluyla bu ış yapılırdı Buna Tarih duşurme denmektedır Bır örnek vermek gerekırse Celvetî tarı katı şeyhlerınden Gelıbolu'lu GafurT Mahmut Efendı nın ölum tarıhı, Âçınız Mahmud Efendî ruhuna ElFâtıha mısrâına göre Hıcri 1078 (1667/8)'dır (Bursa'lı Mehmet Tahır Osmanlı Muelliflerl). Gerçekten, Açınız Ebced hesabının, aynen Yunan örneğınde olduğu gıbı, yerlne bağlı olma özellığı yoktur Çunku burada da senunhe (555) sayısında 5'ı, 5O'y< ve 500'u ayrı ayrı harflerle gostermekteyız Aynı şekılde, ebced'de sıfır ışaretının de yerı yoktur, sehe harfleri 505 degerını anlatabılmektedır Ebced rakamlaması aslında onluk sayılama yöntemıne göre duzenlenmış olduğu halde, sayılar, bununla altmışlık yönteme göre de gösterılebılmektedır özellikle, yıne Eskı Yunan geleneğıne uyularak gökbilimı ve coğrafya kıtaplarındakı çızelgelerde sayılar bu yolda verılmektedır Burada kesırler de tam sayılarda olduğu gıbı yazılır Ancak karışıklığı onlemek ıçın, her ıkısı de ayrı sutunlarda verilır ve uzerlerine ne oldukları yazılarak belırtılır Örneğın ılk yazıda söz konusu ettığımız, Uluğ Bey Zıycı'ndekı çızelgede 100 Guneş yılı uzunluğu, çızelgenın Merfu u eyyâm (gun tam sayısı) sutununda ye ha mımdal (10, 8, 44) Ruz u dekayık (gun kesrl) sutununda yehe yebe lâmcım kef (15.12. 33, 20) olarak verılmektedır Sıfır tam sayılı kesırlerdeyse, sıfır rakamı pek kuçuk bır ha harfı şeklınde olarak gosterılmektedır Uluğ Bey Zıycı, Muneccımbaşı takvimlerı (Osmanlı Devlet takvimlerı) gıbı, el yazmasıyla yazılıp çoğaltılan gökbilimı yapıtlarında yazılışı çabuklaştırmak ıçın olacak, sayıları göstermede kullanılan harfler, bazen kıtap harflerıne hıç benzemeyen şekıller gösterır ler Örneğın be, cım, ze ve ye'lerın noktala rı konmaz, nun'un noktasıysa mutlaka konur 3 ve 4 rakamlannı gösteren harfler, kımı yerde pek değışıktır 28 sayısı, sağ alt köşesı açık bır uçgen bıçımındedır Bu sayıların okunması ıçın epey bır alıştırma yapmak gerekmektedır Ebced hesabıyla rakamlama, Ebu Reyhan elBeyrunt'nın (973 1051), eskı top lum ve uluslann takvım ve tanhleme yonlem lerını ınceleme konusu ettığı unlu yapıtı Âsar ülBâkıye'sınde (Sachau çevırısı 1879) daha değışık bır yolda kullanılmıştır Burada, çeşıtli takvımlerın başlangıçları arasındakı gun farklarını veren çızelgede (s 133), örneğın Hıcri takvımle Iskender takvımı arasındakı elıf 1 çe (cım) 3 ye 10 kef (n) 20 ze ±7 41 Ruhuna 200 rı 6 vav 8 ha 50 nun he 269 Mahmud mım 40 ha 8 mım 40 vav 6 dal ^4 98 ElFâtlha ellf lam fe ellf te ha he Efendı elıf 1 fe 80 nun 50 dal 4 ye + 10 145 Toplam slam ortaçağında da, Eskı Yunan döneminde olduğu gıbı, hesap ışlemlerinde onluk, gökbilimı çızelgelerı ve coğrafya enlemboylam gösterımlerınce ıse altmışlık sayılama yöntemlerı kullanılmıştır Bu donemın rakamlama yöntemıne gelınce Araplar, İslam öncesınde sayıları (rakamlırla değıl) adlarıyla yazarak gösterırlerdı (OYan 9'adegın rakam ışaretlerı bu sıralarda da henuz kullanılmıyordu Bızım şımdı Arap rakamları ya da eskı Turkçe rakamlar dedığımız rakam ışaretlerı ıle gunumuzde kullanmakta bulunduğumuz Avrupa bıçımı rakam ışaretlerı, ıkısı de Hınt kökenlıdir Orada ne zaman kullanılmaya başlandığı kesln olarak bılınememekte ıse de, ıkıncı Abbâsî halıfesı Mansur döneminde (754 775) Islâm dunyasına getınldığı sanılmaktadır Rakamların, ılk olarak cebıre adını veren unlu Turk bilgını Muhammet bın Musa elHarezmf'nın (ölm 850), halıfe Me'mun döneminde (813833) yazıldığı bılınen Kltâb ulMuhtasar ft Hısâb ÜlHlndl adlı yapıtında kullanıldığını görmekteyız Söz konusu rakam ışaretlerının Avrupa'ya geçışının ıse halıfe Harun R«şlt döneminde (786809), halıfenın, çağdaşı Franklar kıralı Şariman'la olan dostça illşkilerı ıçersmde gerçekleşmiş olduğu kcnusunda guvenılır kanrtlar bulunmaktadır (S Zekı, s 57 ve sonrası) nışında Yunan etklsl açıkça kendınl göstermektedır Bu harf/sayı değerleri sıralanışına ya da harflerle rakamlama yöntemine arkamı cümel (a harfı kalın ve uzun okunmalıdır) ya da ılk dört harfının bırleştırılerek söylenmesıyle ebced hesabı adı verılmektedır Ebced hesabı dökumunun kolaylıkla ezberlenıp hatırda tutulmasını sağlamak Içın, eskıden okullarda, ebced hevvez hattıy kelemen 14 57 810 2050 sâ fas karaşet sehaz 6090 100400 500700 dazıg 8001000 İ tekerlemesl öğrencılere belletılırmlş Sayıların oluşturulması da yıne Yunan ebced ınde olduğu gıbidır ellf 11 us kefelll ^1 b« 12 5 kefbo 22 cim 13 *S kaTcim ?3 lora filir 31 lâmba 32 lttmcim 33 Islâm'ın ortaya çıkışını Izleyen fetıhler döneminde, özellıkle Emevı Devletınln (661750) kuruluşunun ılk yıllarında Malıye hesaplarının tutulabilmesi ıçin, fethedılen yerlerdekı uygulamalar örnek alındı Böylece Surıye yöresınde, sayıların Yunan harfleriyle gösterılmesı yöntemı kabul edıldı öyle kı, bu bölgede çoğu yerlı Rumlardan oluşan malıye memurları defterlerını Yunan dılinde duzenlemeye başladılar Durumu gören halıfe I. Velld (705715), "bundan böyl«, daftarierln Arap dlllyle yazılmaaını, ancak hcaaplarda Yunan harflarlnln kullanılmasını" buyurdu Bunun gıbı, Mısır'da da Araplar sayıların gösterılmesınde Kıptıy (yerlı halkın) harflerını kullanmışlardır Aynı şekılde ibrânî (Yahudi) harfleri de kullanılmıştır Bundan sora, Araplar, çok geçmeden alfabelerının harfleri ne bırer sayı değerı vererek kendı yöntemlerını ortaya koymuşlardır Bu da, olayların gelışmesıne bakılırsa, Hıcret'ln ilk yüzyılının (622719) sonlarına doğru olsa gerektır (S Zekı, s 5354) Arap harflerının sayıca karşılıklan şöyledır 1 eiır be 1 2 j yo 10 ?0 30 40 50 60 70 f 0 90 J j kı »f kef J t r 9 n t< 100 200 300 400 600 700 c 0İ11 J dal • he vuv 3 4 5 6 lâm mim nun sln ayın fo ant a > ( t h ) 500 41 1 30 98 80 145 1 269 400 + 525 8 1078 jŞ 525 olacaktır (Ayrıntılı bılgı ıçın Tahır ulMevlev! Edabiyat Lugatı. Ebced ve Tarlh mad , A N Akgur Ebced Hesabı. Yıllarboyu Tarıh dergısı, aralık 1981, lalam Anslklopedisl. Ebced mad) 60 tabanlı ve 10 tabanlı sayılama yöntemlerıyle, bunların tarıh surecı ıçersındekı yerlerını böylece tanıdıktan ve gunumuzde bılgısayarda kullanılan sayılama yönteminin de 2 tabanlı olduğunu hatırlattıktan sonra, buradan acaba şu sonuca varabılır mıyız Her ne kadar sayılı (s 167) "Mezopotamya1da sayıların başlangıçta, olasılıkla 10 tabanlı iken, sonradan 60 tabanlıya doğru bır gelışme gösterdığı"nden söz edıyorsa da, bızım yukarıda açıkladığımız sureç (60 tabanlıdan 10 tabanlıya, oradan da 2 tabanlıya ınış) matematıkte tıpkı bıyolojıde olduğu gibı, bır evrım olgusunun yaşanmış olduğunu göstermıyor mu? D J c •> h J IK 7 t> z '1 d ıt c ha h tı 9 z t £1 aoo 900 KAYNAKLAR : Aaâr ülBâkıy». Ing. Çev. 1879 Münacclmbaaı: Mün*cclmbaaı takvlmlerl. Yazma Aydın Sayılı : Mıaırlılarda v« Mezopotamyalılarda Matamatik, Aatronoml v» Tıp. 1982 Uluğ B«y : Ulufl B«y Zlycl. Yazma Sallh Zakl : Aaârı Bâkıy». c.2,132S B«yrun! ^ ın 1000 1000'ın katlarını göstermek ıçln, 'gayın1ın başına yınelenme sayısı eklenırdı Örneğın hegayın 5000 fegayın80000oluyordu Arap harfleri sayı karşılıklarının alınmasında, bır başka deyışle alfabenın harf sırala