Katalog

P S İ KO LO J i SALDIRGANLIK Saldırganlık, insan doğasının bir gereği mi, yoksa sonradan öğrenilen bir tutum mu? İnsan saldırganlığım denetleyebillr mi? Lâle Sönmez Çok yaşanan az bilinen bir olgu Hormonların saldırgan davranışlar uzerındekı etkısı de araştırılmış Insanlar ve dığer canlılarda erkeklık hormonunun (androgen) şıddet ve saldırganlığı arttırdığı, buna karşılık, kadınlık hormonunun (progesterone) tam tersıne yatıştırıcı bir rol oynadığı gorulmuş Yapılan deneyler sonucu, acı ve engellenmenın saldırganlığın en onemlı kışkırtıcısı ve saldırgan davranışın ıkı onemlı nedenı olauğunu kabul edıyoruz Kuçuk bir deneme yapalım Kendımızı ıkı ayrı durum ıçınde hayal edelım Bı S aldırganlık çok genış ıçerıklı bir kavram, bu yuzden net bir tanım yapmak oldukça zor Kuçuk kardeşıne tekme atan çocuğun bu davranışı, futbol oyuncusunun bir başka oyuncuya yönelık bazı davranışları, dolmuş şoforunun bozuk parası bulunmayan yolcuya söyledıklerı ve hatta kadının sıcak yemekten hoşlanmadığını bıldığı kocasının tabağına ısrarla kaynar yemek koyması Bunların tumu açık ya da ustu ortulu, ama sonuç olarak saldırganlık ıçeren davranışlardır Tabıı, bir de o sıradakı ısteklerıne uygun olmadığını duşunduğu kışılerı doven, yaralayan, ölduren kışılerın, dığer ınsanlara zarar veren böylesıne davranışları da var Tam anlamıyla akademık bir tanımlama olmasa da başkalarına zarar vermeyı amaçlayarak gırışılen ve sonuç olarak da zarar veren davranışları "saldırgan davranışlar" olarak nıteleyebılırız Psıkopatı, sosyopatı ve benzerı gıbı kışılık bozukluklan ıle beyın hasartarı ve bazı akıl hastalıkları nedenıyle ortaya çıkan saldırganlık konularını tedavı merkezlerıne bıraktığımızı duşunelım Yıne de yaşamın gunluk akışı ıçınde kendımızde ve çevremızde saldırganlıktan kaynaklanan ıletışım kopukluğunun pek de azalmadığını göruruz oğretmenıne duyduğu kızgınlık da yıne saldırgan aavranışlar şeklınde belırebılır Oysa bızım öfke kızgınlık gıbı duygularımızı yönetebılmemız, kısaca ofkenın bıze değıl, bızım öfkeye hâkım olabılmemız mumkun Çunku sanıldığı gıbı olaylar ıle duygularımız arasındakı ılışkı doğrudan ve olayların ıçerığının belnledığı değışemez bir ılışkı değıl Olay ıle duygu arasında duşuncelerımız, ınanç sıstemlerımız var Yıllar boyu oğrenmış olduğumuz ve artık otomatıkleşmış duşunce alışkanlıklarına göre olaylara bırer anlam yakıştırıp, sonra da bu anlamda uygun yorumlarımızın bızı goturduğu duygulanımlara gırıyoruz Patronun 'şu yazıyı yenıden bir gozden geçır' sözune 1 Yaptığım ışı beğenmedı, 2 Benı uğraştırıp, yormak ıstıyor, 3 Bugun bir şeye canı sıkkın galıba 9 4 Yazımın beğendığı kısımları da var, demek kı bıraz daha gayret etsem olacak gıbı çok çeşıtlı anlamlar yakıştırmak mumkun Dogal olarak ılk duşunce ıle son duşuncenın bızı sokacağı duygulanım ve neden olacağı davranış da çok farklı olabılır Dışımızdakı olayları, koşullarımızı değıştlrmek çok zor, bazen de olanaksız olduğu ıçın 'stres yaratan, öfke uyandıran, çökkunluk ve uzuntuye neden olan olaylardan uzak durun' gıbı soylenmesı kolay, uygulaması guç onerıler karşısında çaresız kalabılıyoruz Ama olaylara bırer anlam veren, onları bıçımlendıren duşunce ve ınaçlarımızı yenıden gozden geçırebılırız Bunu yaptığımızda belkı de kendımızı eskısı kadar kolaylıkla, engellenmış, haksızlığa uğramış, hıçe sayılmış umutsuz görmeyebılırız Olayların daha farklı açıklamaları olabılır Boylelıkle çevremızdekılere karşı kendımızı daha seyrek ve daha az şıddetle öfkelendırebılırız Saldırgan davranışlarımızı kontrol edebılırız Öfkeyi çoğaltan kim? Saldırganlık insan doğasının bir parçası mıdır? Saldırganlığın insan ıçın ıçgudusel olduğunu ya da olmadığını söyleyebilmek ıçın yeterlı kanıttan yoksunuz Araştırma ve gozlemler, daha çok dığer canlılarla yapılmış Örneğın, Zıng Yank Kuo, kedılerın farelere saldırıp öldurmesının ıçgudusel olduğuna ılışkın çok yerleşmış bir anlayışı sınamak amacıyla bir araştırma yapmış Fare ıle kedıyı aynı kafeste buyutmuş ve sonunda kedının fareye saldırmaya çekınmekle kalmayıp, ustelık ıkısının çok lyı arkadaş olduklarını gormuş Bundan, saldırgan davranışın ıçgudusel olmadığı kesın sonucuna varamasak bıle, en azından erken yaşlardakı deneyımlerın, şartlanmaların ve eğıtımin saldırganlığı azaltabıleceğını, saldırgan davranışa engel olabıleceğını söyleyebılıri7 yerleşmesi ıse sosyal davranışın gene tık temellerıne duyulan ılgıyı yenıden canlandırdı Psıkologlar ve etologlar, her canlı turunun genetık temellı özgun bir 'karma şık öğrenme yatkınlığf olduğunu bulmuşlar Her canlı turunun yaşamının belırlı bir donemınde, belırlı bazı bece rı ve bılgılerı edınmek ve bunları belırlı mekanızmaların (şartlanma, model alma, ıçgöru vb) yardımı ıle oğrenmek ıçın az çok hazır olduğunu gormuşler Her tur ıçın farklı olan bu öğrenme yatkınlığı, o turun tarıhı gelışımınden kaynajdanıyor ve yıne o turun kendı çevresel koşullarına uyum yapabılme stratejısının bir urunu olarak şekıllemyor Örnek olarak, zaten tunellerde yaşayan farelerın labııentlerdekı ustun başarılarına karşılık, açık ve genış alanlarda yaşamaya uyum yapmış olan atların tam bir labırent aptalı olduklarını hatırlayalım Yapılan araştırmalar sonucu, ınsanların biyolojık öğrenme yatkınlıklarının ıse saldırgan davranışlarla olduğu kadar, saldırgan olmayan davranışlarla da ılgılı kompleks bir repertuar edlnmek ıçın hazır olduğu saptanmış Insanlar, saldırgan davranışı daha çok okul oncesı yıllarda öğrenıyor Bu yaş dönemı çocuklarıyla yapılan deneyler, şartlama ve model alma aracılığıyla saldırgan davranışın kontrol edılebıldığını özellıkle model almanın daha etkılı olduğunu gostermış Böylece çocukları cezalandırırken kullandığımız şıddetın, bızlerı model alan kuçuklere saldırgan davranış örneklerı sunmak olduğunu, onların cezalanmaktan çok şıddetten etkilendiklerini, hatırlamakta yarar var rıncısınde, sıkışık bir otobusteyız ve arkamızdakı kaba saba, duşuncesız kışı, adeta bızı ıtıp kakarak onumuze geçmeye çalışırken ayağımıza basmış olsun Ikıncısınde ıse, yıne otobuste bu kez sevıp saydığımız bir dostumuz ayağımı zı ezmış olsun Ve her ıkı durumda da duyduğumuz acının eşıt olçude olduğunu varsayalım Şımdı bıraz duşunelım Her ıkı durumda da tepkımız aynı mı olurdu? Buyuk bir olasılıkla ılk durumda ayağımıza basan adama soylenme mız, belkı de bağırıp çağırmamız ve hırsımızı alamazsak onu nırpalamaya yonelmemızın nedenı, ayağımızda duyduğumuz acıdan başka bir şeydır otobustekı adama verdığımız tepkının, ezılen ayağımızda duyduğumuz acıdan çok, o adamın ayağımıza basması olayına yakıştırdığımız anlamdan kaynaklandığını gorebılırız Oysa kı dostumuzun aynı olçude canımızı yakan davranışına 'yaniışlıkla, ıstemeden yapmıştır' gıbı bir anlam verıp, 'onemlı değıl, çok acımadı' dıyerek dığerınden çok farklı bir tepkı verebılırız Niye engelleyelim? Uzerınde yaşadığımız dunyanın bırçok bölgesınde savaşlar surup ınsanlar kıtleler halınde ölup gıderken, bızım ufak çaptakı saldırganlıgımızın ne one mı olabılır dıye duşunmek mumkun Ustelık amacına ulaşmamn gıderek yaşamın anlamı halıne geldığı çağımız da saldırgan tutum ve davranışların gereklı olduğu bıle öne surulebılır Ilk bakışta karşı koyulması guç bir sav gıbı gorunse de bıraz ırdeleyınce ofkenın esırı olmanın, kontrol edılemeyen saldırganlığın kışının amaçlarına hızmet etmedığını goruyoruz Ofkenın ofke urettığı, dolayısıyla saldırganlığın boşalım yoluyla azalıp yok olmadığına ılışkın bırçok bılımsel kanıtı da goz onune alırsak, ofkelı ve saldırgan kışının çevresıyle ıletışımının gıderek bozulacağını söyleyebılırız Boyle bırı yavaş yavaş kendını hıç de ıstemedığı ılşkıler zıncırı ıçınde hıç de amaçlamadığı bir konumda yalnızlık ve anlaşılmamışlık duyguları ıçınde bulabılır Yuzyıllardır çevresındekı hemen her şeyı kendı ıstedığı doğrultuda bir yaşam surdurebılmek ıçın değıştırmeye çalışan ınsanın, bu amacı kendı duşunce alışkanlıklarını ve davranış bıçımlerını de değıştırmeye çalışması ıçın sanırım yeterlı bir nedendır n Lâl« Sönmaz, 10 yıldır klinik psıkolog olarak, Erenköy Ruh Sağlığı ve hastalıkları hastaneslnde çalısmaktadır Saldırganlığın biyolojik yonü nedlr? Bir canlının davranışını çeşıtlı yönlerıyle açıklamaya çalışan çağdaş sosyal bılımcıler, artık sadece çevresel determınızme sıkı sıkıya bağlı kalmıyorlar Çağdaş bıyolojı bılimcıîerı de genetık determınızme eskı gözu kapalı sadakatlerını sürdurmuyorlar Her ıkı alanda da organızma ve çevre arasındakı etkıleşımın önemı gıderek daha fazla kendıni kabul ettırıyor Bu yaklaşımın Olayların davranış üzerindeki etkisi Davranışlarımız çoğunlukla duygularımızın ıfadesıdır Kuçumsenmeyecek bir çabanın urunu olarak ortaya çıkar dığımız 'ış'ımıze yine de bir kusur bulan patrona duyduğumuz ofke, kendını açık ya da ortulu, ama herhalde saldırganlık ıçeren bir davranışla gösterecektır Karısının ona 'gerektığı'' gıbı davranmadığını düşunerek kızgınlık ıçınde olan koca ya da öğretmenın not verme konusunda daha hoşgörulu olması 'gerektığı'ne ınanan oğrencının,