Katalog

Pazartesi 29 Ekim 2018 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı TASARIM: ŞÜKRAN İŞCAN 27 Cumhuriyet’e uyanmak... Atatürk’ün ‘Hazırlık tamam, yarın Cumhuriyeti ilan ediyoruz’ dediği o gece ve sabahındayız... NAZMİ KAL Emekli TRT yapımcısı ve sunucusu Türkiye Cumhuriyeti’nin 95. kuruluş yılını yaşıyoruz. Cumhuriyet’in ilanına tanık olmuş kişileri bulabilmek artık olanaksız. Cumhuriyet’in 50. yılında TRT’de hazırladığım programda İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu ve gazeteciler Mecdi Sadrettin Seyman ile Münir Müeyyet Bekman 29 Ekim 1923’ün öncesi ve sonrasını anlatmıştı. Biz şimdi biraz daha gerilere gidelim ve olayları kısaca hatırlatalım. Atatürk Cumhuriyeti ilan edecekti. Ancak uygun zaman ve zemin arıyordu. 2 Ağustos 1923’te ikinci TBMM çalışmalarına başladı. İşgal kuvvetleri İstanbul’u terk etti. Artık Türk topraklarında hiçbir yabancı asker kalmamıştı. Bu ayın en önemli olayı Ankara’nın başkent oluşudur. 9 Ekim’de İsmet İnönü ve 14 arkadaşının verdiği önerge kabul edildi. Ekim ayında önemli başka olaylar gelişiyordu. Zaman bir şeylere gebeydi. 50 yıl sonra... Cumhuriyet fikri genç subaylık döneminde oluşmasına rağmen Kurtuluş Savaşı’nın zafere ulaşmasına kadar bu düşüncesini açıkça ifade etmeyen Atatürk, 28 Ekim akşamı Çankaya Köşkü’ndeydi. O gece yakın arkadaşları Kemalettin Sami, Halit Paşa ve Milli Müdafaa Vekili Kazım’ı (Dirik) yemeğe davet etti. Her zaman olduğu gibi İsmet İnönü de davet edilenler arasında idi. Atatürk’ün “Efendiler! Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” de diği o geceyi 50 yıl sonra İnönü şu sözlerle aktaracaktı: “Atatürk bizi Çankaya’da toplamıştı. Yemek hep beraber yendi. Atatürk ertesi günü Cumhuriyet ilan olunacağını söyledi. Bunu söyledikten sonra herkes ayrıldı. Bana kalmamı söyledi. Hiçbir konuşma olmadan masanın başına yan yana oturduk. Evvela Cumhuriyet fikri genç subaylık döneminde oluşmasına karşın Kurtuluş Savaşı’nın zafere ulaşmasına kadar bu düşüncesini açıkça ifade etmeyen Atatürk, 28 Ekim akşamı bu fikrini Çankaya’da açıklar. kanun metnini görüştük. Her madde üzerinde tabiatıyla eski ve yeni arasında bir mukayese yapıyordu. Atatürk neticeyi dikte ediyordu bense yazıyordum. Bu suretle çerçeve tamamlandıktan sonra tekrar okudum. Atatürk dikkatle dinledi, düşündü. ‘Hazırlık tamam’ dedi. Ertesi sabah metni bir kere daha gözden geçirdik İnönü ve beraberce Meclis’e gittik.” Ankara’nın önemi Atatürk kesin kararlıydı. Mutlaka çıkaracaktı. Cumhuriyet herkesin zihninde olmuş bir haldeydi. Cumhuriyetin ilanı büyük bir rejim değişikliğidir. Tabii eski rejimin taraftarları mutlaka vardı. Çaba sarfetmişlerdir. Uzun emek sarfetmişlerdir. Cumhuriyetin imparatorluk idaresinden esaslı farkı, yalnız hükümet teşkili değil, memleketin idaresi şekli değil, memleket idaresinin merkezinin Ankara’ya gelmesidir. Onun için Ankara’nın merkezi idare olmaktan kurtulması İstanbul hükümetleri için ümit olarak beklenebilirdi. Tarihi uyarı Yalnız 50 seneyi o şartlar içinde idrak ediyoruz ki artık her fikir, gerek yazıyla gerek sözle çok partili siyasi hayatta söylenebilecek devreye geldik. Burada, muhtelif cereyanlar zaman zaman söylenebilir mi? Söylenme daha ileri teşebbüslere varır mı? Bu yüzden memleketin huzuru ve idaresi temelinden sarsılır mı? Bu endişeleri, idare edenler kafalarında bir ihtimal olarak bulundurmaları lazımdır. ‘MUSTAFA KEMAL PAŞA, PADİŞAH MI OLDU?’ HIFZI VELDET VELİDEDOĞLU: di yetki ayrılığı oluyordu. Sonuç olarak Gazi Mustafa Kemal Paşa Cumhuriyetin ilanı Meclis’te çalışanlar olarak bizi sürpriz olarak yakalamadı. Fakat etrafta sürprizli olmadı dersem Cumhurbaşkanı olmakla diktatör olmak şöyle dursun elindeki yetkilerden bir kısmını da bırakıyordu. hakikati söylememiş olurum. Mesela Cumhuriyet’in ilanın Paşa itiraz etmedi dan bir süre sonra memleke Cumhuriyetin ilanından son tim olan Çorum’a babamı ziya ra1924 anayasası yapılırken bu rete gittiğim zaman oradan be yetki meselesi mevzuunda yaşa nim Meclis’te çalıştığımı bilen dığım bir anımı anlatayım. Mil babamın arkadaşları, eski okul letvekilleri başta Mahmut Esat arkadaşlarım “Mustafa Kemal (Bozkurt) olmak üzere bu anaya Paşa padişah mı oluyor” gibiler sa üzerinde çalışanlar müzake den sorular yö relerde Cum neltmişlerdi, hiç hurbaşkanı unutmam. nın yetkileri Memleket bu ni en çok kıs na hazırlıklı mıy mak için ne dı meselesi dü lazımsa yap şünülebilir. Ben tılar, her şe ce hazırlıklıydı. ye itiraz et Mustafa Kemal tiler. Haki Paşa’dan başka katen 1924 sı Cumhurbaşka Anayasası’nda nı seçilseydi bel Cumhurbaş ki millet tama kanının yet men yadırgardı. kileri kısıldı. Gazi Mustafa Ke Mustafa Ke mal Paşa Cum mal Paşa bu hurbaşkanı oldu, na hiçbir su denildiği zaman bu bir reaksiyon Velidedeoğlu retle herhangi bir şekilde uyandırmadı. itiraz etmedi Yalnız bir nokta ve bunu ga yı daha o zamanki anılarıma da yet tabii buldu, kabullendi. Hat yanarak söylemek isterim. Ba ta daha sonra Mahmut Esat’ı zıları Mustafa Kemal Paşa dik adliye vekili bile yaptı yani şunu tatör olacak mı, diye bir endi söylemek istiyorum. Atatürk’ü şe duyuyorlardı. Mustafa Kemal Batılılarda da bizde de birçokla Paşa Cumhurbaşkanı olmak rı diktatör olarak tanımlarlar ve la diktatör olmak bir yana huku öyle tanımlamak isterler. Ata ken elindeki yetkileri bırakıyor türk bir diktatör değildi. Otorite du. Eski duruma göre hem mec si vardı ama bu otorite kendisi lis başkanı, heyeti vekili başka nin dikta eğiliminden değil milli nı yani parlamentonun başkanı, mücadelenin başı ve milli müca icra kuvvetinin başkanı, devletin dele kahramanı olmasından ile başkanı vesaire vesaire. Şim ri geliyordu. ‘YAŞASIN CUMHURİYET’ SESLERİ MÜNİR MÜEYYET BEKMAN: Basın mensupları 28 Ekim gecesi Çankaya’da bir toplantı olduğunu biliyordu. Ancak o gece Cumhuriyetin ilanına karar verildiğinden haberleri yoktu. Onu ancak ertesi günü yani Halk Fırkası’nın öğleden evvel ve öğleden sonra yaptığı toplantı neticesinde öğrendik. Meclis’te hararetli konuşmalar oldu. Bazı muhalif mebuslar müzakerenin acele yapılmamasını istiyordu. Bu teklif rağbet görmedi. Cumhuriyetin ilanını isteyen hatiplerin hepsi konuşmalarını “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri ile bitiriyordu. Cumhuriyet alkışlarla “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri ile gerçekleşti. Haberi ilk veren gazeteciAtatürk,AnkaraGarı’nda... MECDİ SADRETTİN SAYMAN: Çankaya Köşkü’nde Büyük Millet Meclisi başkanına ait tahsis edilmiş istasyondaki binada çeşitli temaslar ve toplantılar oluyordu. Haber alamıyorduk, her şey gizli tutuluyordu. Viyana’da intişar eden Neue Pres’in temsilcisi Mösyö Lazar benden türlü konulara ait bilgi istemişti. Bu arada ve söz arasında aynı gün öğleden sonra Gazi Paşa tarafından kabul edilmek şerefine nail olacağını da söylemişti. Bana ısrarla paşaya hangi meseleler üzerinde sualler sorayım, bilgi rica edeyim diye sormuştu. Gazi Paşa’ya sorabilirsiniz demiştim; Türkiye’nin idare şekli kati suretle tayin etmiş midir? Yoksa bir tekamül bahis konusu mudur? Hükümet merkezi neresi olacaktır? Sonra Büyük Millet Meclisi’nde Gazi Paşa’nın odasına gitti. Meclis toplantı halindeydi. Hararetli konuşmalar salon dışına aksediyordu. Yarım saat kadar geçmişti. Kapı açıldı, önde Viyanalı gazeteci, arkasında görüşme sırasında tercümanlık yapan Hamdullah Suphi (Tanrıöver) üstadımız çıktılar. Mösyö Lazar Meclis bahçesinde koluma girerek heyecanla aldığı beyanatın ana çizgilerini bana an latmaya başlamıştı. Bir aralık cebinden notlarını çıkarmak ihtiyacını duydu. Ve adımlarını kısaltarak bilhassa hükümet merkezine dair Gazi Paşa’nın söylediğini aynen okudu. Türkiye’nin merkezi Beyanat şöyle bağlanıyordu. “Ankara Türkiye Cumhuriyeti’nin merkezidir.” Bu ifadenin önemi beni cezbetmişti. Sordum demek Cumhuriyeti telaffuz etti. Cevap aldım hem de kaç defa ısrarla hem de kaç defa. Meclis’e koştum Hamdullah Suphi Bey’i bularak sordum. Konuşmalarda Gazi Paşa Cumhuriyetten bahsetti mi? O da tekrarladı hem de kaç defa kaç defa. İçim rahatlamıştı öğrenmek istediğim tamamlanmıştı. Postaneye koştum. Telgrafımı yazmaya başladım. Telgrafımda bugünlerde mühim kararların verileceğini tebaruz ettirmiştim. Ve Cumhuriyet ilan edilmesi ihtimalini bilhassa işaret ettim. Fakat düşündüm benim bu telgrafım gece yarısı İkdam’a varacak. İkdam’da gece sekreterliği yapan arkadaş belki bunu neşretmekten çekinecek, patronu uyandıramayacak Yazıişleri müdürünü bulamayacak ve ertesi güne talik edecek diye bir endişeye kapıldım. Mösyö Lazar’a Gazi Paşa’nın verdiği beyanattan bir iki canlı cümle kattım. “Bugün Viyanalı gazeteciyi kabul eden Gazi Paşa muhtelif mevzulara temas ederken ez cümle demiştir ki” diye beyanattan 510 satırı ekledim. Yusuf Efendi’yi unutmam Telgrafı Yusuf Efendi’ye verdim kelimeleri saymaya başladı. Hiç unutmam hâlâ gözümde canlanır. Yusuf Efendi Cumhuriyet kelimesine gözü takılınca gözlüğünü biraz oynattı, kalemi elinden bıraktı. Gişenin ufak deliğinden yüzüme bakmaya başladı. Bir şey söylemeye cesaret etmedi. Yani bir iftihar bir sual hayır hiçbir şey fakat ifadesinde hepsi vardı bunların sonra anladı ki ben bunları düşünerek, bilerek kâğıda döktüm kelimeleri saydı ve makbuzu hazırladı. O gün cebimde o telgrafın parasını ödeyecek kadar para yoktu. Bu Telgraf buradan 22 Eylül’de çekilmişti. Avusturyalı gazeteciyi Atatürk o gün kabul etmişti ve İkdam’ın 23 Eylül 1923 tarihli nüshasında bu haber intişar etmişti. Cumhuriyetin ilan edileceği haberini ilk defa veren gazeteci olarak mutluyum. C MY B