Katalog

SAYFA CUMHURİYET 27 MART 2000 PAZARTESİ 10 EKONOMİ Petrol gündemden düşmüyor ÖZLEM YÜZAK Son biryıl içinde ham petrolün varil Jlyatı 3 misli artarak 30 doları aştı. Körfez savaşından bu yana en yüksek fiyat olarak karşımıza çıkan bu rakam dünyada nüfusla bağlantılı olarak enerjiye gereksinimin arttığım ortaya koyarken OPEC 'in son yıllarda uy^ 'ıgı üretim kısıtlamasımn da büyük payı olaugunu gözler önüne seriyor. Şımdi ise gözler 27 Mart 'ta yapılacak veyeni üretim kotasımn belirleneceği OPEC zirvesinde. Liberal ekonomilerin savunucuları 21. yüzyılda petrol krizi yaşanmasımn mümkün olmadığını, teknolojik gelişmelerin de yardımı ile ulusların enerji tüketimlerini kısahildiklerini ve petrole olan bağımhlığın 1970 ve 1980'liyıllardaki kadar fazla olmadığını vurvuluyorlar. Şüphesiz bu savlann büyük doğruluk payı var. Ancak OPEC zirvesi öncesinde üretimin arttırılması için özellikle ABD'nin biryandan bu ülkeleri ikna turlarına fikarken öte yandan "stratejik rezervlenni" kullanma tehdidi ile baskı yapmalan petrolün hâlâ stratejik olarak varlıgını korumayı sürdürdüğünü gösteriyor. Kara altın uğruna Çeçenistan daki savastan Nijerya 'da, Angola da etnik grupıann kanlı bıçaklı olmalarına kadar dünyamn birçok köşesindeki savaşlar hâlâ süregeliyor. Küreselleşmenin kaçınılmaz gereği olduğu ileri sürülen şirket evlilikleri, petrol sektöründe aevler yaratırken sayılan artık bir elin parmaklan ile gösterilen bu ulus ötesi sirkeller siyasilerı avuçlarımn içine alabiıecek ve her istediklerini yaptırabilecek kadar güçlenebiliyorlar... Uzun yıllar boyu düşük seyredenfıyatların 30 doların üzerine çıkması, petrolün öneminin yeniden sorgulanmasına yol açtı Gözler OPEC zirvesme çevrfldi Fiyatlar siyasete endeksli 15 10 Asya krizi 1972 I I I I III1 I I1 I II II I I II II II II I I I 75 80 85 90 95 2000 19732000 yıllan arasında 27 yıllik bir süreç içinde dünya petrol piyasası 2 "şok" ve 2 "karşı şok" ile sarsıldı. 1973 yilının sabit dolar fiyatlan ile incelendiğinde 1972 yılında 2.67 dolar olan ham petrolün varil fiyatı 1973'te Iranlrak savaşı yüzünden bir anda 3 misli yükselerek 9.82 dolara çıktı. 1982'de tran devriminin sonrasında ise 17.13 dolar seviyelerinde seyretti. 19851986 yıllannda yaşanan ilk karşı şok ile fiyatlar 3 misli düşerken ikinci karşı şok 1998 yılında karşımıza çıktı. Petrol fiyatlanndaki hassas dengeleri daima "üıcc bir ipin üzcrinde yürümeye çalışan cambaza" bcnzettı uzmanlar. Yükseliş dönemlen tüketıci ülkelerin petrol tedariklennin güvenliğinden kuşku duyduklan yıllar oldu. Fiyatlann düşüş gösterdiği dönemler ise talebin artması anlamına da geldiği için bu kez dünya petrol rezervlerinin tükenecegi kaygısına yol açtı. Ancak düşük fiyatlardan alabildiğine yararlanmaktan da geri durulmadı. Yakındoğu ve Kuzcy Afrika'da 70'li yıllann başmda yaşanan "ulusaUaşürma"furyasının, 1973ambargosunun, 1979 • Bugün birçok petrol ihraç eden ülke için artık sorun fazla dolarları nasıl harcayacaklan değil, biriken borçlannı nasıl ödeyecekleri. Artık hiçbiri petrolü siyasi bir silah olarak düşünemiyor. Özellikle Irak, Libya ve lran'a uygulanan ambargolardan sonra... 1980 Irandevritninin veağustos 1990'da Kuveyt'in Iraktarafından işgalinın yarattığı büyük endışelerhafızalardan silindi. Petrol ihraç eden ülkeler oluk gibi akan petrodolarlarını nasıl harcayacaklarını bilemezlerken giderek artan dış borç yükü altında ezilmeye başladılar. Fiyatlann sürekli düşmcsi gelirlerinin azalmasına yol açarken gelışmiş iilkclcrde petrokimya ürünlerinde vergilerin peşpeşc artış göstermesi birçok ithalat kalemi açısından dışa bağımlı olan OPEC ülkelerini zorduruma düşürdü. Bugün birçok petrol ihraç eden ülke için artık sorun fazla dolarlan nasıl harcayacaklan değil, biriken borçlarını nasıl ödeyecekleri ve içine düşmüş olduklan kronik ekonomik krizlerden nasıl çıkacaklan. Artık hiçbiri petrolü siyasi bir silah olarak düşünemiyor. özellikle Irak, Libya ve îran'a uygulanan ambargolardan sonra... SSCD'nin dağtlması ve körfez krizinden bu yana gözler Batılı ülkelerin enerji politikalanna çcvnlmiş durumda. Petrolün gerek üretim gerekse dağıtım aşamalannda maliyetlerin büyük ölçüdc azalmasına yol açan teknolojik gelişmeler ve ABD'nin dünyada özellikle dc Ortadoğu'dakı gücü petrol fiyatlannın son birkaç aya kadar düşük seyretmesine yol açtı. 1973'dcki savastan bu yana dünya ıhracatını toplam değeri 7 misli arttı. 1974 yılında 829.1 milyar dolar iken bu rakam 1997'dc 5 bın 546 milyara ulaştı. Bu zaman dilimi içinde petrol ihracatı toplam de ğen ise yalnızca 2 katına çıktı; 163 milyar dolardan 341.6 milyar dolara yükselebildi. Dünya ihracat pastası içinde petrolün payı 1974 yılında yüzde 19.6 , 1981 'de yüzde 23.3 iken 1997'de yüzde 6.1 'cre geri ledi. Tüm bu gel işmelerde şüphesiz diğer enerj i türlerinin devreye girmesinin payı var. Dünya Enerji Konseyi'nin verilerine teknolojik gelişmeler özellikle gelişmiş ülkelerin petrol tüketimlerini 1970 yılı ile kıyaslandığında yarı yanya azaltmış bulunuyor. Ancak petrol fiyatlanndaki son artışlar tüketıci fiyatlanna direkt olarak yansıyacağı için kaygıları oldukça arttırmış bulunuyor. Türkiyc ve diğer gelişmekte olan ülkelerlekıyaslanmasa bile ABD'deenflasyonun bir yıl içinde yüzde 1.6'dan yüzde 2.7'ye çıkması, Avrupa Birliği içinde Eurobölgesi ülkelerinde enflasyonun yine bir yıl içinde yüzde 0.8'den yüzde 2'ye yükselmesi (The Economist 11 Mart 2000) petrol fiyatlannın düşük tutulup üretimin arttırılması yönnüdc OPEC ülkelcrıne yapılan baskıları arttırıyor. Bu yüzden bütün gözler önümüzdeki dönemin üretim miktannın belirleneceği OPEC zirvesinde. Petrolün Insan hakları ihlalinden çevre katliamına tarihçesi çatışırkcn bölge halklanna yönelik Petrol politikalannı kontrol şiddet öğeleri içeren baskılar da edenlerin ellerindeki "güç" sürüyor. Petrol rafinerilen kuran gelişmekte olan ülkelerin zaten dev şirketlerin hükümetlerle cılız olan demokrasilerinin altını geliştirdiklen "işbirliğinin" faturası oyarken insan haklan ve çcvre ise daima yoksul bölge halklanna ihlalleri de alabildiğine artıyor. çıkıyor. BP'nin Kolombiya'da Hazar petrolünün taşınmasında protestoları bastırmak için ordu ile stratejik önem taşıyan bir bölgede işbirliği yapması, Premier ve Total olma şanssızlığını taşıyan şirketlerinin Burma'da yerli halkı Çeçenistan, belini bir türlü savastan zorla rafinerilerde çalıştırmalan, doğrultamtyor. Afrika ve Asya'da pötrolün paylaşımı için muhalif • • , . Mobil vetSheU'i» Peru'da Tt'abilelerle*(*aîişfHaran dünya" " " etnik gruplar ve hü&ümetler sürek'li kamuoyuna yansıyan örneklerden bazıları. Gelişmekte olan ülkelerde petrolün önemli bir kısmının orduya ait arazilerde çıkması ve bunun silah satışlan ile dolaylı bağlantılan da yine bilinen gerçekler arasında. ingilterc Dışişlcri Bakanı Robin Cook'un bir yandan "ahlaklı dış politika" söylemini sürdürürken öte yandan Ingiliz şirketlerinin çıkarlarmıgâectmtsHkarşıliğnda En'donezya^a sattıgrsilahlâr dünya kamuoyunun gündeminı uzun süre işgal etmişti. Yüzlcrcc örncğin • Şirket yanında bir diğeri de evlilikleri petrol Cezayir'deki katliamlara sektörünü Batı'nın seyirci kalışı. birkaç devin Yıllarca sürdü vahşet. pençeleri Hükümet "Şeriat yanlısı militonlar" dedı Batı arasına bıraktı. kabul etti, yalnızca Rekabet • göstermelik gözlemciler giderek göndermcklc yetindi. azahrken Avrupa'nın Cezayir tekel tehdidi dogalgazına bağımlı olması ise nedense hiç büyüdü. irdelenmedi. 1997 Devlerin yılında Cezayir, siyasetçiler Avrupa'nın doğalgaz üzerindeki gereksiniminin yüzde etkinlikleri ise 12'sini karşıladı. Bugazı Batılı şirketler inanılmaz çıkartıyorlar ve boyutlara ulaştı. doğalgaz Cezayir'in ihracat gelirlerinin yüzde 97'sini oluşturuyor. • 1859: İlk petrol kuyusu. " " (ABD) • 1870: John Rockefeller petrol rafinerisi işine soyundu. Standart Oil kuruldu. • 1873: Nobelailesı odönemde Rusyu sınırları içinde bulunan Bakü'de petrol arama çalışmalannda bulundu. « 1885: RusiyaveEndonczyaya petrol bulundU. ' ' ' •^•'<t>*'i»A • 1892: Petrolü S ü v e y i " i ı : ' A kanalından geçirmek amacıyla Shcll şırketi kuruldu. • 1896: Otomobilin icadı (DaımlerBenz Almanya) petrol pazan da bu icatla birliktc genişlemeye başladı. • 1901: Iran ve Teksas'ta petrol bulundu. • 1907: İlk petrol evliliği Shell ve Royal Duch arasında. • 1911: Rockefeller'in Standard Oil karteli küçük petrol şirketlerinc bölündü. (Exxon, Mobil, Chevron, Amaco kuruldu) • 19221938: Venezüela, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan'da petrol bulundu. • 19561959: Cezayir, Nijerya ve Libya'da petrol bulundu. • 1960: Petrol İhraç Eden Ülkeler bir araya gelerek OPEC'i kurdular. • 19681969: Alaska ve Kuzey Denizi'nde petrol bulundu. • 1973: 1. Enerji KriziYom Kippur Savaşı'nda Israil'i destekledikleri için Arapların ABD'ye uyguladıklan petrol ambargosu. • 1979:2. Enerji krizilran devrimi. • 1980: OPEC içinde sorunlar. Iranlrak savaşı. • 1982: OPEC üretim kotası uygulamasına başladı, ancak üye ülkeler buna fazla uymadılar. • 1990: 3. "mını" enerji krizi. Irak'ın Kuveyt'i işgali. • 1998: Hazar bölgesi yeniden petrol şirketlennin ilgi odağı oldu. Ancak petrolün açık dcnizlcre ve dünya pazarlanna nasıl ulaştınlacaği hâlâ tartışma konusu. • 1999: Uzun süredir düşük seyreden petrol fiyatlanndaki ani yükseliş. Dünyamn en büyük petrol şirketleri (Piyasa kapitallza&yonlan 1 milyar dolar) Exxon/ Mobil BP Amoco Arko RoyalDutch/Shell Conoco| |17 0 50 100 150 200 250 300 Dev birleşmeler tekelleri doğurdu Küreselleşmeden büyük kazanç sağlayan kesimlerden biri de petrol şirketleri oldu. Son yıllarda birbiri ardına birleşmeler yaşandı. Petrol devlerinin cepleri dolarken siyasetçiler üzerindeki etkinlikleri de dehşet verici boyutlara ulaştı. Yalnızca 19971998 yıllan arasında petrol şirketlerinin ABD Kongresi'nde lobi faaliyetleri için harcadıklan rakamlar, (Exxon 10.8 milyon dolar, Mobil 11.4 milyon dolar, BP Amaco 8.7 milyor dolar, ARCO8.5 milyon dolar) petrolün artık hükümetlerin değil, şirketlerin egcmenliğine geçtiğini de doğrular nitelikte. Ancak bu arada petrol birlcşmelerine duyulan tepkiler de giderek artmaya başladı.Siyasileri bile ürküten bu tabloyu fırsat bilen kimi ekonomistler ve çcvrcci gruplar, tüketici birlikleri dünya çapında başlattıklan kampanyalarla kamuoyunun desteğini almaya çalışıyorlar. Bu kampanyalarda, şirket birleşmelerinin tüketiciye daha yüksek "fiyat" olarak geri döneceği, diğer petrol şirketlerinin de rekabet için birleşme yoluna gidcceklen ve dolayısıyla rekabetin çok zarar göreceği, bu sektörde tekelleşmenin tüm kesimlere olumsuz yansıyacağı vurgulanıyor. Çevresel etkisi Her ne kadar kürcsel ısınma üzcrinde etkilerinin olmadığını söylcyip dursalar da bugün dünya karbon emisyonunun yüzde 10'unu 5 büyük petrol devi ExxonMobil, BPAmaco, Shell, Chevron ve Texaco oluşturuyor. Orta ve Güney Amerika ve Afrika'da yeşil sera etkisi gösteren gazlann toplamından fazla. Öylesine etkin bir güçleri var ki uluslararası toplantılarda küresel ısınmayı önlemeye yönelik somut önlemler alınmasını engelleyebiliyorlar. Hangi serbest piyasa'i Ham petrolün fiyatının serbest piyasada 30 doların üzerine çıkması, 1999 Nisanı'ndan beri üretim kısıtlaması yapan Petrol Üreten Ülkeler Örgütü (OPEC) ile ABD arasında dozu giderek yükselcn bir gcrilim başlattı. OPEC ülkelerinin üretimini arttırmasını isteyen ABD yönetimi, kimi zaman ikna turlarına çıktı, kimi zaman Basra Körfezi'nde depoladığı stratejik petrol rezervlerini kullanacağını açıklayarak bir baskı unsuru oluşturmak istedi Hatta OPEC yardımlannın kısılmasına ilişkin wtehditvari"yasa tasansı ABD Kongresi'nin Uluslararası llişkilerKomisyonu'nda 15 martta onaylandı bile. Tüm veriler petrolün hâlâ bir siyasi araç olarak görüldügünü doğruluyor. özellikle ABD'de yaklaşan seçimler öncesi iç politika malzemesi bile olabiliyor. Henüz adaylığı açıklanmamış olan, ancak Başkan Yardımcısı görcvınc gelme olasılığı yüksek bulunan ABD Enerji Bakanı Bill Rkhardson'ın "flyatlann serbest piyasada belirlenmesinden yanayım" derken bir yandan da "petrol için 10 dolar az, 30 dolar fazla" dıyebilmesine en büyük eleştirilerden biri liberal ekonominin önde gelen savunucusu The Wall Street Journal'ın 8 Mart 2000 tarihli sayısında David tgnatius'un "Bu nasıl serbest piyasa nıantıgr sorusu ile gcldı. Prof. Dr. Besim Üstünel, OPEC'in 27 Mart'ta Viyana'da gerçekleştireceği zirveden çıkabilecek sonuçlan Cumhuriyet'e değerlendirdi 6 EFECEYLAN OPEC, ABD'nin isteğiııi yerîne getirmek zorunda A Uyorsunuz? OPEC üretimi arttırma karan almak üzeredir. Buna Iran ve Libya başta olmak üzere dircncn bazı ülkeler var. Ancak her koşulda Suudi Arabistan gibi üreticiler üretimi çok üst bir seviyede arttırarak genel arzı beklenen seviyeye çekeceklerdir. Bu OPEC içinde bir çekişme anlamına mı geliyor? Bu çekişmc ilk petrol şokundan beri var. OPEC üyesi olmayan petrol üretfcilertnin, fıyat kartelini kırması mümkUn mtt? OPEC üyesi olmayan ülkelerin 80'li yıllardaki üretimleri yüksek bir seviyede gerçeklcşince petrol fiyatlannda büyük düşüş yaşanmıştı. Ancak bu üretim miktarı aynı seviyede devam etmedi. Öyle anlaşıhyor ki, bugün OPEC dışındakilerin üretiminde nispi bir azalma var ve OPEC üreticileri kendi kotalannı dısiplin içinde uygularsa bu fiyat karteli 70'li yıllardaki kadar güçlü olmasa bile devam edecek. Ama bugün petrol üreticisi olmadan petrol üzerinde söz sahibi olan ülkeler var. OPEC, dünya jandarmalığı görevi üstlenen ABD'nin direktifleri dışına kolay kolay çıkamaz. Pıtrul fıyatlannda yaşanacak çok büyük bir düşüşün, Uretid ülkelerde toplumsal patlamalara yol açabilecegine dikkat çekiliyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz? Bu konuda gcreken direktifler ABD tarafından verilmiştir. Eğer OPEC ülkeleri dengeleri gözetirlerse kendi çıkarlannı da destekleyen küresel bir strateji uygulamaya konulacaktır. Aksi haldc onlan bu çızgiyc getirmek için çeşitli baskılar uygulanacaktır. Bu çizgi Türkiye gibi petrol ithal eden ve gelişmekte olan ülkelerce de benimsenmektedir. Slzin 70'li yıllarda minıan olduğunuz Üçlü İşbirliği projesini bu kez hayata geçirmek mümkün olabiiir mi? 70'li yıllarakı petrol şoklan sırasında Batı'nın petrol üreticilerine akıttığı yüz milyarlarca petrodoların yeniden dünya ekonomisine kazandınlması büyük bir sorun olmuştu. O devirde Arap ülkelerinin bu petrodolarları kullanma kapasitesi çok düşüktü. Sorunun çözümü için geliştirilen model üzerine o zaman başbakan olan BUIent Ecevitile konuşmamdan sonra Sayın Ecevit Japonya, Isveç ve Almanya ile görüşmüş, onlan teknolojilerini ve Arap ülkelerinin dolarlarını Türkiye üzerinde buluşlurup, Türk işgücünden de yararlanarak dünya çapında üretim yapacak yeni tesislcr kuruimasını 9 20 yıldan bu yana Gaziantep kökenli öğretim üyelerini buluşturan sohbet toplantılannın 146. oturumunda petrolün gelecegi ve Türk ekonomisine etkileri konuşuldu. Toplantıya başkanlık eden Galatasaray Üniversitesi öğretim Üyesi Prof. Besim Üstünel, Petrol İhraç Eden Ülkeler örgütü (OPEC) petrol bakanlannın 27 Mart'ta Viyana'da gerçekleştirecekleri zirveden çıkabilecek sonuçlan Cumhuriyet'e değerlendirdi. Vıyana zirvcüindvn nasıl bir sonuç bek önermişti. Hükümet düşünce bu plan bozuldu. Artık Türkiye'nin yapması gereken, Rusya'nın çıkarlanyla çatışmadan Kafkasya ve Balkanlar'la ilgilenmektir. Yüksek petrol tlyadannın Türkiye'ye yansıması nasıl olacak?. Hükümetin cnflasyon tahminlerini tııtturnıası sizce mümkün ıııü? Hükümet ne pahasına olursa olsun enflasyon hedefinden sapmayacaktır. Petrol fiyatlan çok yüksek düzeyde scyretsc bılc hükümet vergilerlc piyasadaki parayı çckccek, böylcliklc hem kamu finansmanını sağlayacak hem de tüketim harcamalannı azaltacaktır, bunun sonucunda enflasyon düşecektir.