Catalog

30 EYLÜL 1998 ÇARŞAMBA CUMHURİYET SAYFA KULTUR 13 ALLECRO EVtN İLYASOĞLU Istanbul konser mevsimine başladı Faal Say geçen haftakı resitalı ile yıne lstanbu)"un giindemin- deydi. Birsüredirılk kez Yapı Kre- di Kültür Festivali baglamıyla Tür- kiye'de çalan sanatçı, tıklım tıklım dolan Cemal Reşit Rey Konser Salonu'ndaki dınleyıcisini yine peşınden sürüJdemeyi bildi. Bu, Fa- zıl Say'ın en önemlı hüneri. Din- leyicisini hemen kavrayıvermek dinieyicıyi de yaptıgı işe ortak et- mek. Debussv prelüdlere bir Fransız piyanisti belkı daha ızlenimci bir yaklaşım getırirdı. Beetbmen'ın 109 no" lu sonatını da kendine gö- re farklı biryorumla sundu. Bes- tecinin son dönemindekı kötüm- ser dünyasında ışık arayan biryo- rum degil de büyük fortelerle çal- dığı güçlü akorlarda dennleşerek yer yer tempoyu hızlandırarak ken- di gençlik coşkusunu da ortaya koyan biryorumdu. Mozart'ın KV 330 sonatı ise incecık bir dantel gi- biydi. Kendi CDsinde de zevkle dinle- diğimiz bu sonat Fazıl'ın kişiliği ile öz- deşleşmiş. Erkin'in DuyuşiarTndançal- dığı 4 parçayı adeta baştan yaratıyor Fa- zıl. Bugüne dek hiçbir piyanistimizden duymadığımız motifleri ortaya çıkan- yor. yepyeni bir anlarım getiriyor. Gersh- yvin prelüdler de onun 'caz' sevgisiyle ör- tüştüğü için klasik müzikle cazın evlili- gini iyice ortaya çıkanyor. Onun kimi piyano bestelerini artık iyi- ce tanıdı Türk dinleyicisi. Dışardaki kon- serlerinde de çalıyormuş onlan. Eleştir- menler klasik konser dağarcığının yanı sıra bu yeni duyduklan bestelere ayn bir yer ayınyorlar. Besteci olarak kendini sundugunda piyanistliğini de daha yakın- dan tanıma fırsatı bulduklannı belirti- yorlar. Beğenirsiniz. beğenmezsiniz, bu Fazıl Say'ın yorumu, bunlar onun bes- teleri. Bundan sonra ondan beklentimiz yepyeni birdağarcık çıkarması. Ve hep kaygımız aynı. Yılda 70-80 konserle yük- lü programında nasıl yeni yapıt çalışma- ya ya da yeni besteler yapmaya zaman ayıracagı! Fazıl'ın geçen haftakı resıtah için genç bir imzanın Radikal gazetesindeki olum- suz eleştirisi hayretler vericiydi. Beet- hoven ve Mozart'ta "unacorda" (sol pe- dal-sesı hafifletici) kullanmasını Fazıl'ın D Kâmrantnce FazılSay CemMansur aha konser mevsimi başlamadan tstanbullular müzikle dolu günler yaşıyorlar. Yapı Kredi Festivali, Akbank Bach Günleri derken Istanbul Teknik Universitesi'nin 226. kuruluş yıldönümü konserinde Kâmran înce'nin yapıtı ile yeni bir kıvılcım parladı. küçük seslerde kendine güvensizliği ola- rak yorumluyordu. Piyanonun pedalla- n, yoruma göre renk elde etmek için kul- lanılan birer araçtır. Kaldı kı, Beetho- ven'm notasında "una eorda" vardır. Çalgısının olanaklannı kullanıp sonuç- ta "lezzetfi, yarabcı,kıvilcunir bıryorum çıkanyorsa ortaya, resitalin başka hiçbir özelliğine değinmeksizin, bu tür bir ay- nntıyı öne çıkarmak ayncajestlerine dik- kat çekmek ve şu cep telefonu kargaşa- sını yine gündeme getirmek bizlere ne kazandınr? Bugüne dek nice ünlü piya- nistimizin hatalannı ustaca pedala boğ- duğunu neden görmezlikten gelmiş bu genç eleştirmenimiz? Aynca eğerjestle- riyle sanatçılan yargılamaya kalkacak- sak, tarihteki solist sayısı da bizdeki ün- lü solist sayısı da epey düşer herhalde. Nedir bu teiaş Fazıl'ı bir an önce kara- lamak için? Türkün atı, avradı, silahı kutsaldır ya, galiba bir de kutsal cep telefonu eklen- di bunlara. Fazıl cep telefonuna kavuşan insanlann özgürlüğünü kısıtlayan bir simge oldu. Ne liste başlannda yer alan Mozart CD'sinin niteliği, ne hakkında çıkan dünya kadar etkin eleştiri, ne han- gi seflerle, hangi orkestralarla çaldığı ve- ya konser dizilerinde ve festivallerde hangi ünlülerin arasında yer aldığı, kim- seleri ilgilendirmiyor. tlle de cep telefo- nuna tepki gösterdiği için herkes kendi- ne göre bir hak tanıyor onu taşlamak yo- lunda. Bach günlerinin ardından Akbank'ın sponsorluğunda düzenlenen "Bach Gûnleri'' geçen hafta Istanbul'a yeni bir soluk getirdi. 18. yüzyılda Batı klasik müziği ve J. S. Bach'ın yeri, aynı yüzyılda Osmanlı toplumunda müziğin yeri dolayısıyla Lale Devri müziği ve "Bach" geleneğinin günümüze uzantısı; konserler, resitaller ve panellerle irde- lendi. Cem Mansur yönetimindeki Ak- bank Oda Orkestrası'nın konserleriyle, Bach'ın topluluk için yazdığı yapıtlardan örneklerdinledik. AJexanderRudin'in iki gecede yonımladığı eşliksiz viyolonsel süitlerinı ve İdiiBiret'ın de iki gecede yo- rumladığı "Eş Düzenli Ktavye"nin birin- ci ve ikinci kitabındaki prelüd ve fugle- ri kaçırdığım için üzgünüm. Miinip Ltan- dı solistliğindeki Osmanlı Saray Müzi- ği Grubu'nun konserinde Bach'la aynı çagda bizde yaşayan bestekârlan dinle- dik. (Münip Utandı'nın bagınp çağır- madan, ana-babalanmızdan duyduğu- muz gibi özgüne yakın. nazlı yorumuna hayran kalmamak elde değildi.) Burada bir ortak payda aramak yerine ortak pay- danın bulunmayışı, aynı yüzyılı paylaşan iki toplum arası bir etkiJeşimin söz ko- nusu olmayışı vurgulanmış oldu. (Her ne kadar Lulh ve Handd'in yapıtlann- da mehter etkisi olsa da bu J. S. Bach için geçerli degil.) Swingle Singers'ın sesin- den Bach'ın günümüze uzantısı ise Bach Günleri'nin üçüncü boyutu idi. 26 Eylül akşamki dinletinin ilk yan- sında yer alan 6 numaralı Brandenburg Konçertosu'nda topluluk (iki viyola, üç çello kontrbas ve klavsen) iyi bir anlaş- ma içinde değildi. Beiki de Barok zama- nının disiplinine uyarak, klavsenin yol göstericiligine daha çok kulak vermele- ri ya da daha uzun birlikte çalışmış ol- malan gerekiyordu. ikinci olarak dinle- diğimiz Re Majör piyano konçertosun- da ise benzer tedirginlikler yaşandı. Bu kez solist ve topluluk arasında tempo ve dinamiklerde farklılık göze çarptı. Kon- serin ikinci yansı ise çok daha parlaktı. Cem Mansur ve İdii Biret, La Majör kon- çertoda akıcı ve yaratıcı bir yorum orta- ya koydular. Idil Biret piyanoda Bach çalmanın inceliklerinı deneyimli birpi- yanist kimligi ile sergiledi. Üçüncü or- kestra süiti herhalde konserin en iyi ça- lışılmış yapıtıydı. Ünlü aryası ile dinle- yicileri alıp bir yerlere götürdü. Bach Günleri değişik boyutlanyla önemli biratılım. Geniş kitlenin il- gisini çekecek şekildedüzenlenme- si de ayn bir başan. Idil Biret ve Rudin gibi önemli solistlerin seçil- mesi. müzikolojik ve tarihsel pa- nellerin düzenlenmesi, güzel kon- ser programlanrun basılması, ay- dınlatıcı şeyler. Cem Mansur'un fıkrini ve Hakan Erdoğan'ın or- ganizasyonunu kutlarız. Academica Bir üniversitenin kuruluş yıldö- nümünü kutlamak üzere bir Türk bestecisinden yapıt istenmesi kı- vanç verici. Bugüne dek kendisi- ne Amerika'dan birçok yapıt ıs- marlanan bestecimiz Kâmran ln- ce'ye ilk kez Türkiye'den de bir yapıt ısmarlanmış oldu. Istanbul Teknik Üniversitesi 226. eğitim yılını înce'nin yapıtlanndan olu- şan bir konserle açtı. Bir köklü eğitim kurumunun yaşamını konu alan senfonik şiir "Academica", Akademik Uvertür şek- linde çıkmış ortaya- Geniş orkestranın görkemli seslerinden yararlanılmış, tek bolümlü birrapsodik yapıt. Lütfi Kırdar Salonundaki törende bestecisi yöneti- mindeki Istanbul Devlet Senfoni Orkest- rası seslendirdi. Ardından da yine Kâm- ran înce'nin "The FaB of Constantinop- le" adlı ikinci senfonisi yorumlandı. Hem çağdaş Türk müziğini tanıtma hem deye- ni kuşak bestecilerimizi yüreklendirme adına mutlandıncı bir olaydı. 'Academi- ca'da geniş bir etki alanı söz konusu. Gerek yapıtın malzemesini oluşturan ö- ğeler, gerekse orkestra çalgılannın kul- lanımı açısından engin bir deniz. Mini- malizmin rruknatıs gisi çektiği, vurma cal- gılann, büyük davullann, uzun sololar- la görkemi arttırdığı incecik bir keman solonun gizemli doğu felsefesini sundu- ğu, bir ara nefeslilerin caz müziğine de uzandığı, çok ritimli, çok boyutlu bir ya- pıt. Dahaönemlisi Kâmran înce'nin bes- tecilik kişiliğini duyuruyor, imzasını ta- şıyor. Bu arada Înce'nin iyi bir şef oldu- ğunu da öğrendik. Orkestra, tüm üyele- rinin gayretine karşın henüz konser mev- simine yeni başladığını belli ediyordu. Belki aynı yapıtlan yıl içinde dinlesek, daha saydam sesler, daha sıcak renkler bulabiliriz. Borusan Oda OrkestrasıAlmanya turnesinde KültürServisi-Baharaylannda düzen- lediğı tumey le Anadolu kentlerine klasik Batı müziğini görüren Borusan Oda Or- kestrası. Almanya 'da gerçekleştireceği ilk yurtdışı konserine hazırlanıyor. Orkestra, Kültür Bakanlığı ile Berlin Bilim Araş- tırma ve Kültür Senatosu'nun işbirliğiy- le düzenlenen ve iki ülkeden farklı sanat disiplinlerini bir araya getirmeyi amaçla- yan 'Istanbui-Beıiin Kültür Buiuşması' kapsamında Bonn, Frankfurt ve Berlin'de mûzikseverlerle buluşacak. Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuvan öğ- retim üyesi ve Borusan Oda Orkestra- sı'nın daimi şefı Saim Akçıl yönetimin- deki 20 kişilik orkestra, Almanya'dakı ilk konserini 7 Ekim günü Bonn'da verecek. 11 Ekim'deBerlin'deyinelenecekkonse- re solist olarak yurtiçi ve yurtdışında çe- şitli ödüller kazanan. halen mastır eğiti- mini sürdüren piyanist Birsen Llucan ve Almanya 'daki Saarbücken Müzik Yükse- kokulu'nda solistlık diploma çalışmala- nna başlayacak olan kardeşi kemancı Öz- can Llucan katılacak. Borusan Oda Orkestrası, Bonn ve Ber- lin konserlerindeCengtzTanç'ın 'VayhSaz- lar Orkestrası için Türk Halk Şarkılan 1, OpJ\ FelhMendelssohn un 'Keman, FV yano ve Yaylı Sazlar Orkestrası için Kon- çerto", UKi Cemal Erkinm 'Yayü Sazlar Orkestrası için Küçük Bir Senfoni' adlı eserleri seslendirecek. Orkestranın 8 Ekim'de Frankfurt'ta vereceği konserin so- listi ise genç neslin başanlı flüt sanatçı- lanndan olanBükntEvriL Uluslararası mü- zik yanşmalanndaki başanlanyla dikkat çeken Evcil, halen Viyana'da sürekli kon- serler veriyor. Orkestra bu konserde Cen- gizTanç ve Ulvi Cemal Erkin'in yapıtla- nnın yanı sıra J. S. Bach'ın 'Branden- burg Konçertosu'. VTvaldi'nin 'Flüt ve Yaylı Sazlar Orkestrası için Koncerto' ve Giuüo Briccialdi'nın 'Karnaval' adlı ya- pıtlannı seslendirecek. m 1 EKIMDEN ITIBAREN FATİH RESAT NURİ SAHNESI NOE Tel: (0212) 526 53 80 Or*wnAS£NA HÜRREM SULTAN YSnatMi . Engin ULUDAĞ •Mcor Keıtflfn SuKoyıt T . Enin SATGAN . Duygu TÜRXEKUl Hitoy DAYCAN • T«lon ER£N« OTNAYAMAR: HdnAUI• S*nKUHU6'tn>OGU2UKU AuSttVAM BİUT SATIfUM» BAfLAMIfn» O Y U N T A M H L E M : OYUM SÛN v» SAATLEN ç*imt* 1SJJ0-M.M ' PtrfntM 15.00-MJO Cuna MJ0 Cununstı 15 00-J0M mİSTANBUL lÜYÛC^HK UUDİYtSİ < 1 EKIMDEN ITIBAREN GAZİOSMANPAŞA SAHNESİ NDE Tel: (0212) 578 60 67 Hoson ERKEK EŞIK Çy PruıiHiturj Müzik Prof. Dr Nu*on KARAOAĞ • Feyıo ZEYBEK •A/zulSrrMAN . Nwovan S ÖZEL IIKaıÖREN Httuy DAYCAN O Y N A Y A N 1 A H : Sfftoı AKSIAN - Sübyman BAICN • Matm CEÜKER - Zümrtl H H N • ierai FESO • Hmat GÛDAĞ • Ûmran NCEOĞtU • Cangu KESKNOUC • ( Nilgun ÖZHAN • Eroilon ŞAĞIAM • Taıpı TUNCE EMctTı I fATIfLAM BAŞİAMIfTI» OYUN TAMHLEM: 1-2-3-4-7-8-9-10-11 EKİM OrUNGONnSAATUrt Ço^antu 15.00-20 30 P»f?»r*e ISA-KUO/CunaMJO Oü~anet ! 5 00-20.30 Pazar 1SJB-1U0 1 EKIMDEN ITIBAREN ÜSKUDAR MUSAHİPZAOE CELAL SAHNESI NDE Tel: (0216) 333 03 97 BohhyarVAHAPZADE İKİNCİ SESTıbMtan HayMZEYKK Sokıv. Utmm SoUd ÇCU*OÖUJ Oiyıi Toıonm. A,TJ DOGAN uk DfeKibm* A,4>AlGAN-MuraieAVU I|A Tgtonm Morw 6O tMd Utanm, H*ıy DAVCAN D H2faSAHM OYNAYANU». -GvlAJCEUİ A^mATAV Con DOĞAN Meim«lGÛRHAN Ay^gd ISSEVER Aıl. ONGOR&I • NoııtOZCAN • AılıStÇION Y^mTOZAN •İUT BA»LAMI»T1R OYUN TARIHLERI 1-2-3-4-7-8-9-10-11 EKİM OYUN SAATLERİ Çar^anta 15.00-20 M Ps-şe-pce 20.30 Cuı» 20 30 CuTiart» 15.0O-20J0 Paz» 15.00-18 M İSTANMt limKfBm IH£DİYta 2 1 EKIMDEN ITIBAREN HARBIYE MUHSİN ERTUGRUL SAHNESI NOE Tel: (0212) 240 77 20 A4OUERE GÜZ BİTİMİNDE MOLIERE YADA "KİBARLIK BUDALASI" MSdı t r a n NunA* IUNCBB OYNAT«NU«s ConEnufiaJl HatafaKMAN bmUMUUKAtAlAĞ• M*«KBOOCül hmKOKI â Oto*ÖZYAĞOLAB »ATifuuıı BA»uuwıyn» OYUN TAMHLfA: 1-2-3-4-7-6-9-10-11 EKİM OYUNSAATlEfll Çntarrf 15J30-JO.JO / ParçtmM XXI Cum M.J0 CunanMı. 15.00-ÎOJO, Ptım 1SJO-20JO YAPI^KREDt KÛLTÛR SANAT YAYINCIUK YAPI KREDİ ARTS FESTIVAL YAPI KREDİ SANAT FESTİVALİ Akademie Für Alte Musik Berlin Barok Oda Orkestrası 1982 yılında kurulan Akademie Für Alte Musik Berlin (Berlin Eski Müzik Akademisi) topluluğu, Barok oda müziğinden ömekler sunuyor. Cemal Reşit Rey Konser Salonu, Saat: 19.00 5.000.000 TL, 3.000.000 TL Bilet Satış Noktaları Galatasaray Yapı Kredı Krtabevı • Yapı Kredi Akmerkez Şubesi • Atatürk Kültür Merkezı • Suadıye Vakkorama • Zihnı Müzikevv-Kadıköy Telefonla Rezervasyon (0212) 243 62 24 - 249 18 29 - 252 67 45 internet Bilet Satışı http://www.superonhne.com/ykykultur Son kademe bil«t fiyatlaruuUn öfrencilere % 20 indirim jrıpılır. Istanbul Alman Kûltûr Merfcezi Co«tbe Enstitütft ne ve Uıftbama'ya katkılarından dolayı teşekkur ederiz. YAPI KREDİ Tiyatro îlanlarınız İçin (0212)293 89 78(3hat) Akademie FÜP Alte Music Berlîn bugjjn CRR'de konser veriyor • Költiir Servisi - Barok Oda Orkestrası Akademie Für Alte Music Berlin (Berlin Tarihi Müzik Akademisi), Yapı Kredi Sanat Festivali kapsamında bu akşam saat 19.00'da Cemal Reşit Rey Konser Salonu'nda bir konser verecek. 1982 yılında kurulan topluluk, 16. yüzyılın ortalanndan başlayıp, 18. yüzyıla değin etkin olan Barok müziğin çağunızdaki en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul ediliyor. Akademie Für Alte Music Berlin, gerek eserlerin seciminde, gerekse bunlann müzikal açıdan yorumlanmasında önemli estetik bakış açısma sahip. Rene Jacobs, Philıppe Herreweghe, Ton Koopman, Reinhard Goebel, Monica Hugget ve Andreas Staier gibi ünlü sanatçılarla yaphğı çalışmalarla çok yönlü deneyimJer kazanan topluluk, çeşitli radyo ve televizyon kurumlan ile aynca Capriccio ve Berlin Classics plak şirketleriyle çok sayıda prodüksiyon gerçekleştirdi. 1994 yılında Bach'ın h-moll-Messe'sinin kaydıyla Alman Plak Ödülü'nü alan topluluğun prodüksiyonlarını halen Harmonia Mundi France yapıyor. Akademie Für Alte Music Berhn'in çarşamba akşamı vereceği konser, Goethe Enstitüsü ve Lufthansa'nın katkılanyla gerçekleşecek. Kadın yazHiı ve kadın yazarlan' kitap fuarı • ANKARA (AA) - Devlet Bakanlığı Kadının Statüsü ve Sorunlan Genel Müdürlüğû tarafından 30 EylüI-3 Ekim tarihleri arasında 'Cumhuriyetin 75. Yılında Kadın Yazını ve Kadın Yazarlar' İconulu bir kitap ftıarı düzenleniyor. Fuann ilk gününde 'Cumhuriyet Dönemi Yazmmda Kadın Kimligi' konulu bir panel düzenlenecek. Panelde Prof. Dr. Emel Doğramacı, Füsun Akatlı, Gülsun Bilgehan ve Yaşar Seyman birer konuşma yapacak. Fuar çerçevesinde 1 Ekim'de Nazlı Eray, Feyza Hepçilingirler, Aslı Davaz ve Leyla Navaro, 2 Ekim'de Ayla Kutlu, Işıl Özgentürk, Filiz Tosyalı, 3 Ekim'de ise Nilgûn Çelebi, Gülay Talaslı, Jülide Gülizar, Yaşar Seyman, Sevgi Özel ve Gülten Dayıoğlu, okurlan için kitaplannı imzalayacaklar. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Salonu'nda düzenlenecek fuar, Devlet Bakanı Işılay Saygın tarafından açılacak. Fuarda aynca îstanbul Üniversitesi Kadın Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından '1934-1998 Siyasette Kadınlar' adlı fotoğraf sergisi düzenlenecek. 'Gepgedanlaşma' uluslararası festival yolcusu • Kültür Servisi- Stüdyo Oyıınculan'nın 1996-97 ve 1997- 98 sezonlannda Istanbul'da sahneledikleri 'Gergedanlaşma' adlı oyun, Makedonya'da Intemational Theatre Festival'e (MOT)ve Bulgaristan'da 'Balkan Young Theatre Festival'e katılacak. Studio Oyunculan, bu yıl Üsküp'te 23. kez düzenlenecek MOT Festivali'nde 4-5 Ekim'de, Bulgaristan'ın başkenti Sofya'da düzenlenen Balkan Young Festival'de ise 7 Ekim'de sahne alacak. 1997 tstanbul Uluslararası Tiyatro Festivali'ndeki gösterilerinden sonra 10'un üzerinde yurtdışı tiyatro festival inden davet alan 'Gergedanlaşma' ekonomik nedenlerle bu festivallere katılamamıştı. Sponsorluğunu Efes Pilsen, Tursab, Umut Vakfi ve Bosphorus Turkish Handmade Cymbalas'm üstlendiği oyunu Şahika Tekand yazdı ve yönetti. Sistem-insan ilişkisini sorgulayan. günümüzün dinamik tiyatrosunu arayan oyunun sahne tasanmıru ise Esat Tekand üstleniyor. Ege Aydan'm resim sergisi • Kültür Servisi - Sinema ve tiyatro oyuncusu Ege Aydan'ın resimleri Ankara'da Şekerbank Ömer Sunar Sanat Galerisi'nde 30 Eylül-7 Ekim tarihleri arasında sergilenecek. Sergi pazar, pazartesi ve resmi tatil günleri dışında her gün 10.30-19.00 saatîeri arasında gezilebilir. Aydan'ın resim çalışmalanrun yaru sıra şiir kitaplan, illüstrasyonlan, şarap etiket çalışmalan, davetiye, takvim, broşür \ e amblem çalışmalan da bulunuyor. Bugüne dek 3 karma sergiye katılan sanatçı, biri Internet'te sanal sergi olmak üzere toplam 11 kişisel sergi açtı. Ayrmrılı bilgi için 0312-418 39 68 ' numaralı telefona baş\urabilirsiniz. BUGUN • AKSANAT'ta saat 12.30'da laser-disc'ten Placido Domingo'nun 1987 Londra konseri, saat 19.00'da ise Marlen Adamadze (bariton) ve Nina Adamadze (mezzo-soprano)ikilisinin canlı konseri izlenebilir. • BORUSAN KÜLTÜR VE SANAT MERKEZİ'nde 'Edirneü Deli Seiim ve Arkadaslannuı Hollanda Turnesi' adlı video belgesel saat 12.30'da gösterilecek • NÂZDVI KÜLTÜREVİ'nde saat 17.00'de yönetmenliğini YdmazGüne>'in yaptığı 'Yol' adlı film gösterilecek. • BELGESEL SİNEMACILAR BİRLlĞl'nde Hayrullah Oğuz'un yönettiği 'Karaca Mağazası' adlı belgesel film 15.00, 16.00, 17.00, 18.00 saatlerinde gösterilecek. • BEKSAV'da Oöwr Stone'un yönettiği 'Salvador' adlı film saat 19.00'da izlenebilir. ÜÇ KUŞAK CUMHURİYET SERGİSİ ETKİNLİKLERİ BUGUN Tarihi Darphane binalannda süren etkinlikler kapsamında saat 11.00'de dia gösterisi, saat 13.00'te Bilge Friedleander yönetiminde 'Aile Albümleıi AtöKesi-1' ve saat 18.00'de sinema gösterimi yer alıyor.