Catalog
Publication
- Anneler Günü
- Atatürk Kitapları
- Babalar Günü
- Bilgisayar
- Bilim Teknik
- Cumhuriyet
- Cumhuriyet 19 Mayıs
- Cumhuriyet 23 Nisan
- Cumhuriyet Akademi
- Cumhuriyet Akdeniz
- Cumhuriyet Alışveriş
- Cumhuriyet Almanya
- Cumhuriyet Anadolu
- Cumhuriyet Ankara
- Cumhuriyet Büyük Taaruz
- Cumhuriyet Cumartesi
- Cumhuriyet Çevre
- Cumhuriyet Ege
- Cumhuriyet Eğitim
- Cumhuriyet Emlak
- Cumhuriyet Enerji
- Cumhuriyet Festival
- Cumhuriyet Gezi
- Cumhuriyet Gurme
- Cumhuriyet Haftasonu
- Cumhuriyet İzmir
- Cumhuriyet Le Monde Diplomatique
- Cumhuriyet Marmara
- Cumhuriyet Okulöncesi alışveriş
- Cumhuriyet Oto
- Cumhuriyet Özel Ekler
- Cumhuriyet Pazar
- Cumhuriyet Sağlıklı Beslenme
- Cumhuriyet Sokak
- Cumhuriyet Spor
- Cumhuriyet Strateji
- Cumhuriyet Tarım
- Cumhuriyet Yılbaşı
- Çerçeve Eki
- Çocuk Kitap
- Dergi Eki
- Ekonomi Eki
- Eskişehir
- Evleniyoruz
- Güney Dogu
- Kitap Eki
- Özel Ekler
- Özel Okullar
- Sevgililer Günü
- Siyaset Eki
- Sürdürülebilir yaşam
- Turizm Eki
- Yerel Yönetimler
Years
- 2024
- 2023
- 2022
- 2021
- 2020
- 2019
- 2018
- 2017
- 2016
- 2015
- 2014
- 2013
- 2012
- 2011
- 2010
- 2009
- 2008
- 2007
- 2006
- 2005
- 2004
- 2003
- 2002
- 2001
- 2000
- 1999
- 1998
- 1997
- 1996
- 1995
- 1994
- 1993
- 1992
- 1991
- 1990
- 1989
- 1988
- 1987
- 1986
- 1985
- 1984
- 1983
- 1982
- 1981
- 1980
- 1979
- 1978
- 1977
- 1976
- 1975
- 1974
- 1973
- 1972
- 1971
- 1970
- 1969
- 1968
- 1967
- 1966
- 1965
- 1964
- 1963
- 1962
- 1961
- 1960
- 1959
- 1958
- 1957
- 1956
- 1955
- 1954
- 1953
- 1952
- 1951
- 1950
- 1949
- 1948
- 1947
- 1946
- 1945
- 1944
- 1943
- 1942
- 1941
- 1940
- 1939
- 1938
- 1937
- 1936
- 1935
- 1934
- 1933
- 1932
- 1931
- 1930
Our Subscribers Can Login And Read Original Page
I Want To Register And Read The Whole Archive
I Want To Buy The Page
CUMHURÎYET/14 DİZİ-RÖPORTAJ 6 HAZİRAN 1991
Ayaklanmanın bastınlması sımsında halka zulüm yapılmasiy milletvekillerinin sert tepkisineyol açmıştı
Meclis'te Koçkiri soruşturması
Öncesi ve sonrasıyla
ŞEYH SAIT
A^AKLANMASI
UĞUR MUMCU
3 Ekim 1921 tarihinde Ankara'daki
Meclis binası, hararetli tartışmalara
sahne oluyordu. Milletvekilleri, Koçkiri
ayaklanmasının Nurettin Paşa
komutasındaki Merkez Ordusu
tarafmdan bastınlması sırasında
insanlık dışı uygulamaların yapıldığını
söylüyorlardı. Suçlular tespit edilmeli ve
gereken cezalara çarptırılmalıydı.
TBMM, verilen önergeyi kabul etti ve bir
soruşturma kurulu oluşturuldu.
Soruşturma Kurulu, Nurettin Paşa'nın
görevden ahnmasma ve yargılanmasına
karar verir. Meclis, kurul karannı kabul
eder. Paşa yargılanmak üzere Ankara'ya
çağrılır. Mustafa Kemal Paşa, Nurettin
Paşa hakkında 'ağır bir işlem
yapılmasını' önler. Yapılan
tartışmalardan sonra konunun yeni bir
soruşturma kurulunca incelenmesi
kararlaştırılır. Elcezire Komutanı Nihat
Paşa da görevden alınır.
Mustafa Kemal hükümeti, aynı günlerde
bir dizi karar alarak Kürtlerin oturduğu
bölgelerde yerel bir yönetim biçimini
gündeme getirir. Uygulanacak politika,
Kürt liderlerine mülki ve askeri görevler
vermek ve yabancılarla Kürtlerin
uyuşmalarma engel olmaktır. Elcezire
Cephesi Komutanlığı, bu siyasetten
sorumlu olacaktı. Kullanılacak yöntem
ise Kürtlerle İngilizleri silahlı çatışmaya
zorlamaktı.
Günlerden perşembeydi.
TBMM'nin 3 Ekim 1921 günkii gizli oturumu-
na Dr. Adnan Bey (Adıvar) başkanlık ediyordu.
Erzincan Milletvekili Emin Bey ve arkadaşlan
Koçkiri olaylan konusunda gizli görüşme isteyen
107 imzalı bir önerge vermişlerdi. Konu ttzerinde
sert tartışmalar başlamıştı.
Emin (Lekdi) Bey, kursüden ateş püskürüyordu:
'— Gizli olunımu biz istedik. Gerekçesi de şu:
Ümraaiye'den geçmiş bir arkadaşınızım. Koçkiri
olayını izleyen bir arkadaşınızını. (._) Orada öyle
zolöm yapılmışür ki tttyleri örpertir. Çünkü efen-
dfler, memlekette yapüan zulüm felaketi Büyük Mfl-
let Meclisi adına yapüryor. Bonu açddamak dışa-
nda yanlış ve kötü etkiier yapar. Gizli otnınmu bu
nedenle istiyoruz."
Erzurum Milletvekili HüseyİD Avni Bey (Ulaş)
de Emin Bey'i destekliyordu:
"— Bu zulüm, iki yıldan beri yapbgunız ieten ça-
ba ve etkinlikleri sfıra indirmiştir. BUelim ki ver-
diğimiz yetkileri kötüye kullananlar vardır. Ba zu-
lüm kalmamalı, her şey büinmeUdir."
Bir başka Erzurum Milletvekili Mustafa Durak
(Sakarya) Bey de gizli oturum yapılmasına karşıy-
dı.
"Bütün dünyaya ilan edUmelidir ki sizinle ilgili-
yiz. Memuriar da duymalı, berkes duymalı. Gizli
oturum, bir memlekette yabancıya karşı yapılır.
Memkketimizde yapılan zulmü bütün dünyaya ilan
etmeliyiz (...) Bu nedenle göriişmelerin açık yapıl-
masuu istiyoruz."
18 milyon boşa gitti
Bu konuşmalardan sonra kursttye Içişleri Baka-
nı Refet (Bele) Paşa gelir.
"Hiçbir şey gizli kalmamalıdır. Her şey açık açık
söylenmelidir" der. Ve "Bir inceleme kurulu gön-
derilmeli, bu kurul, suçlulan «Mptamah ve adalet,
suçlulann yakalanna yapışmalıdır" diye konuşur.
(83)
Sert tarüşmalar bir gün sonra da devam eder. Er-
zincan Milletvekili Emin Bey şöyle konuşur:
"Nurettin Paşa kendi deyişi ile hukümetin öne-
rilerini daba genişletecegim diye tuttuğunu öldir-
meye, ırzlara geçmeye, namuslara saldınnaya kal-
kıyor. Rica ederim, hanginiz bu facia karşısında
sabredeböirsiniz?
Buna üç yaşındaki çocuklar bile uhammül ede-
mezler. Ve böyle bir şeye maruz kaldıgınızda, rica
ederim, nasıl karşınıza çıkanlara kurşun atmazsı-
nız? Bu surette beş milyon, on sekiz milyon liraiık
servet mahvounuştur. Bu paralar tamamıyla gitmiş-
tir. Ben kanıüamaya hazmm. Otuz bin hayvanı Os-
man Paşa götünniiştür. (..) Refahiye'de bir arka-
daşun vardır, onu tanık tutarak söylüyorum. (_) Bir
Türk, servetine göz dikiierek kansı cebren ıtınmış
ve Alevisin diyerek berifin mal varlığı ya|ma edil-
dikten sonra öldürülmüştür.
Efendiler, dunyanın hangi yerinde böyle bir ha-
reket görülmuştür ki babasının bir evladın elinde
ip, diğer elinde bir ip olarak çektirilerek tam altı
saat içinde bu surette acımasızca öldürülmüştür?"
Bunları yapanlar kimlerdir?
Emin Bey, bunları da açıklar:
"— Nurettin Paşa'nın emri ile buraya gelen so-
rumsuz Osman Ağa kuvvetleridir. Hbette Nuret-
tin Paşa nyanlmıştır. Sonuç olarak, 'bu gibi olay-
lara meydan venneyiz' denmiştir. Evet efeudiler,
burada anket paıiamenter istiyor musunuz? EveL
Ben de buna taraftanm. Ne var ki siz bunu yapar-
sanız, bir tane Koçkiri asamayacaksınız. Efendi-
ler.«. hükümet bizden daha acizdir." (84)
Koçkiri ayaklanmasına Dersim neden katılmış-
tır?
Emin Bey, bu konuyu da şöyle acıklıyor:
"— Sonra efendim, diyeceksiniz ki Dersim buna
ne surette kaülmışOr? (..) Abdülkadir adındaki bir
vaiinin boş yere bu sorunları yaratması... Kiirdis-
tan namıma gelen bu gazeteleri doğrudan dogru-
ya Dersim'de dağıttırmış... O gazetelerde (Kürtleri
de Ermenilere benzetecekler) diye yazümış. Üzü-
lerek bildiriyorum ki bu adam, yükselmiş, şimdi
de Tortum kaymakamı olarak gidiyor.
Bu Ümraniye'de meydana gelen ve (terbiye et-
mek) denflen bu şeyin Afrika barbariaruun bile ka-
bul etmeyecek bir dencede olduğunu görünce Der-
simliler korkmuşlar. tşte öraegi budur demişler.
Ba facia Ermenilere bile yapılmamışür."
Görüşmeler 5 ekim gunü de sürer.
Konya Milletvekili Vehbi Bey söz alır ve "Cina-
yet edenlere karşı cinayet işlemeyenleri korumak bü-
kümetin gorevi iken tersine; önüne geçeni her kim
ise yakmış, yıkmış" diyerek olay yerine bir soruş-
turma kurulunun gönderilmesini ister.
Dersim Milletvekili Mustafa Bey de söz alır; "Bi-
ze tslamiyet adına İngiliz parası diye leke
süriiyorlar" diye yakınır.
Ve bazı olaylardan söz eder. Şöyle konuşur:
"— Kadınlann ırzına geçilmiş, berifin oglu öl-
dürulmüş, kansının ırzına geçilmiş, beş yaşındaki
kızımn ırzına geçilmek için kesilmiştir. („) Çorum'a
geliyoriar. Bdediye reisini sokak sokak dolaşun-
yorlar. Bize et bul, bize illa et bulacaksın... Amas-
ya'dan bir mektup var. Diyor ki Anahaşkına bu To-
pal Osman'ın yaptıgı fenalık nedir?.. Tahakkümü-
nü uygulamak isteyen vali, Dersim isyan etti diyor.
(._) Namusumla güvence veriyorum; bütün Dersim
isyan etmemiştir... Önce bizim çaresizleri bagışla-
yalım, sonra da soruşturma kurulu göndereUm.
Mustafa Kemal Paşa, Merkez Ordusu Komutanı Nurettin Paşa'yla birlikte bir teftiş sırasında.
Mustafa Durak Bey
(Krzurum) Ayaklanma
sırasındaki olaylar herkese ilan
edilmelidir. Memurlar da
duymah, herkes duymalı.
Meclis'te gizli oturuma
karşıyım. Gizli oturum
yabancıya karşı yapılır.
Memleketimizde yapılan zulmü
bütün dünyaya duyurmalıyız.
Mustafa Bey (Dersim)
Kadınlann ırzına geçilmiş,
adamın oğlu öldürülmüş, beş
yaşındaki kızın ırzına geçilmek
için kesilmiştir. Tahakkümünü
uygulamak isteyen Vali,
'Dersim isyan etti' diyor.
Namusumla güvence
veriyorum: Bütün Dersim isyan
etmemiştir.
Ziya Hurşit Bey
(Lazistan) Nurettin Paşa'nın
komutanlığı halkın zararınadır.
Paşa, Koçkiri isyanındaki
üzücü olaylardan sonra Rum
Pontus çetelerini izlemek için
Samsun'a gitmiştir. Orada da
idaresizliği yüzünden Rumlann
Müslüman köylerine
saldırmalarına neden olmuştur.
Hafız Mehmet Bey
f (Trabzon) Trabzon'da
yağmacılık olaylan birbirini
izlemiştir. Bu olaylara bizzat
ben de tanık oldum. Bütün
bunları yine Nurettin Paşa'ya
anlattık. Rum Pontus çetelerini
izlemek amacıyla Samsun'a
gelen Paşa, bölgede durdukça
Samsun mahvolur.
Gazi Mustafa Kemal
Paşa (Ankara) Nurettin
Paşa'nın yasadışı olduğu iddia
edilen eylem ve davranışlarını
incelettirdim. Nurettin Paşa'nın
değiştirilmesi kanısı
doğmamıştır. öte yandan
Genelkurmay Başkanı da
Nurettin Paşa'mn
görevden ahnmasını istedi.
Emin Bey (Erzincan)
Nurettin Paşa kendi ifadesiyle
'hükümetin önerilerini daha da
genişletecegim' diyerek
tuttuğunu öldürmeye, ırzlara
geçmeye, namuslara saldırmaya
kalkıyor. Rica ederim, hanginiz
bu facia karşısında
sabredebilirsiniz? Bu zulüm
Ermenilere bile yapılmamıştır.
Hüseyin Avni Bey
(Erzurum) Koçkiri
ayaklanmasının bastınlması
sırasında yapılan zulüm, iki
yıldan beri sarfettiğimiz içten
çabaları ve etkinliğimizi sıfıra
indirmiştir. Hepimiz bilmeliyiz
ki verdiğimiz yetkileri kötüye
kullananlar vardır. Yapılan
zulüm gizli kalmamalı.
Refet Bey (tzmir) Koçkiri
ayaklanması ile ilgili hiçbir şey
gizli kalmamalıdır. Her şey
açık açık söylenmelidir.
Bölgeye hemen bir inceleme
kurulu gönderilmelidir. Bu
kurul bölgede yapacağı
araştırmalardan sonra suçluları
saptamalı ve adalet, suçlulann
yakalanna yapışmalıdır.
Eğer biz tngiliz parası aldıysak kendimizi asalım."
(85)
Lazistan Milletvekili Ziya Hurşit, Nurettin Pa-
şa'nın komutanhğımn "Zavallı halkın, o şehirlerin,
o köylerin" zararına olduğunu, Koçkiri olayların-
dan sonra Rum Pontus çetelerini izlemek için Sam-
sun'a giden paşanın, burada da 'idaresizliği
yüzünden' Rumlann Müslüman köylerine saldır-
malanna yol açtığını söyler.
Trabzon Milletvekili Hafız Mehmet de Trabzon
1
'rumu şudur:
"— Efendilen
tçişleri Bakanı ile orduda kumanda görevi yapan
bir kimse hakkında karar vermek, Genelkurmay
Başkanı ile benim yetkilerim içine girer. Nurettin
Paşa, öteki komntanlar gibi bir ordu komutanıdır.
Nazik zamaoiara rastlayan olaylar nedeniyle ordu
komutanlan iç güvenlik konulannda da görevlen-
.,.L^..., ^.vı.^v.u
.. dirilmektedir. İç giivenlikten kural olarak tçişleri
Paşa'nın Nurettin Paşa ve olay hakkmdaki yo- Bakanı sorumludur. Fakat ayaklanmaiar nedeniy-
da yağmacılık olaylan olduğunu, bu yağmaya ta-
nık olduğunu, bütün bunları Nurettin Paşa'ya an-
lattıklarını anlatır ve "Bu adam orada durdnkça
Samsun mahvolur" der. (86)
O günkü oturuma Mustafa Kemal Paşa başkan-
lık etmektedir.
Nurettin Paşa hakkında nasıl bir soruşturma
yöntemi izlenecektir?
le doğal olarak, askeri birifk ve araç «»gi«mna«ı zo-
runludur. Nurettin Paşa, merkez yöresindeki ola-
ya bu nedenle müdahale etmiştir.
Nurettin Paşa'nın yasadışı eylem ve davranışla-
rma gelince... Ben bunlan incelettim. Bu incekme-
lerden bsa soauçlar da çıkardım. Nurettin Paşa
1
nın degişürflmesi kamsı doğmamıştır. Konnnun ay-
m 7amanda, Genelkurmay Başkam'nca da sözünün
edilmesi üzerine bir göriış aykınlıklan ortaya çık-
ü. öte yandan Genelkurmay Başkanı, Nurettin Pa-
şa'nın orada düzeni saglavamaması nedeniyle gö-
revinden alınmasını öoerdi. Tabii bu bizde de veri-
lecek bir emirie yapdabflirdL Tabii bu da bizim için
uygulanması gereken bir karar olurdu." (87)
TBMM, verilen önergeyi kabul eder ve bir so-
ruşturma kurulu kurulur.
Konu, 29 ekim günü Ziya Hurşit tarafından yi-
ne gundeme getirilir. Ziya Hurşit şöyle konuşur:
"— Demek ki bu adam, TBMM'min nzerindedir.
Ve kendisi orada bir aüe bükümeti kurmoştur. Da-
madı Kurmay Başkanı, bir kardeşi Tokat mutasar-
nfKfar. Bütün bunlaria memlekette bireşkıyaiık faslı
baslamıştır. (..) Nurettin Paşa, bu olaganöstü yet-
kileri kimden almışbr? Ordu komutanı olarak en
ince aynntıya müdahale eder. Savcısıyia, komiseri
ile ugraşır. TBMM bu adamı gorevinden almaİKhr.
Ricam budur, bir dakika btte gecikilmemesi gere-
kir." (88)
Sonışturma Kurulu, Nurettin Paşa'nın görevden
alınmasma ve yargılanmasına karar vermiştir.
TBMM, kurul karannı kabul eder. Paşa gorevin-
den alınıp yargılanmak üzere Ankara'ya çağrılır.
Nurettin Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya başvurup
suçlamalan yanıtlar.
Mustafa Kemal Paşa, TBMM'de Nurettin Paşa-
ya verilen cezanın 'biraz agır olduguno' söyler. Ko-
nunun bakanlar kurulunda da göruşüJdüğünü, Nu-
rettin Paşa'mn görevinden alındığını, bu nedenle
yargılanması kararının değiştirilmesi gerektiğini,
Nurettin Paşa'mn savunmasının da alınarak konu-
nun bir komisyonda incelenmesi gereğıni anlatır.
Erzincan Milletvekili Emin Bey, karanmn neden
ağır sayıldığuu Mustafa Kemal Paşa'dan sorar. Bu-
nun üzerine Mustafa Kemal Paşa, "Nasıl uygun gö-
rürseniz, öyle yapın" yanıtmı verir.
17 Ocak 1923 günü Nurettin Paşa'nın TBMM'ye
sunduğu savunma okunur. (89)
Mustafa Kemal Paşa, konunun 'geregi kadar
sonışturulmasını' ister. Nurettin Paşa hakkındaki
suçlamalan öğrendikten sonra 'soruştnrma yapma
zorunlulugunu' duyduğunu anlatır.
Yapılan tartışmalardan sonra konunun bir yeni
soruşturma kurulunca incelenmesi kararlaştırılır.
(90)
Olay öylece kapamr.
Nurettin Paşa'dan sonra Elcezire Komutanı Ni-
hat Paşa da görevinden alınır. (91)
Kürtlere özerklik
O gunlerde TBMM hukumeti, Elcezire Komu-
tanı Nihat Paşa'ya şu kararı göndermişti:
Mustafa Kemal hükümeti aldığı kararda "Kürt-
lerin oturduklan bölgelerde bem iç hem dış siya-
seümiz bakımından göreceli olarak yerel bir yöne-
tim biçimini gerekli göruyoruz" diyordu.
Mustafa Kemal Paşa, "Yabancdar ile Kürtlerin
anlaşmalarına" engel olunmasım ve Kürtlerin yo-
ğun olarak yaşadıklan yerlerde yerel yönetimleri
güçlendirmek istiyordu.
Amaçlardan biri de şuydu:
Kürtlerle İngilizleri silahlı çatışmaya sokmak!
Karar şöyleydi:
"1) Göreceli olarak bütün ülkede geniş çapta
doğrudan dogruya halk tabakalannı UgDendiren ve
etkiii biçimde yerel yönetimler kurulması iç siya-
setinuz gereklerindendir. Kürtterin otnrduklan böl-
gelerde hem iç hem dış siyaseümiz halnmıınlaıı gö-
receli olarak yerel bir yönetim biçimini gerekli gö-
rüyoruz.
2) Uluslann kendi kaderierini kendilerinin belir-
lemeleri butun dunyada kabul edilmiş bir ilkedir.
Biz de bu ilkeyi kabul etmişizdir. Öngörülecegi üze-
re Kürtlerin bu zamana kadar yerel yönetim birim-
lerini tamamlamış ve başkanlannı ve tartışan yan-
daşlannı bu amaç adına tarafımızdan kazanılmış
olması ve oylanm kullandıklan zaman kendi ka-
derierine zaten sahip olduklannı TBMM yöneti-
minde yaşamayı istedikleri duyurnlmahdır. Kiirdis-
tan'daki bütün sorunun bu amaca dayalı siyasete
yönelmesi Elcezire Cephesi Kumandanlıgı sorarn-
lulufundadır.
3) Kürdistan'da Kürtlerin Fransızlar ve özellikle
Irak smınnda tngflizlere karşı husumetini suahlı ça-
tışma ile degiştirilmeyecek ölçülere vardırmak ve
yabancılarla Kürtlerin uyuşmalanna engel olmak,
göreceli olarak yavaş yavaş yerel yönetimler kura-
rak. bu nedenleri açıklamak ve bu yoDa içtenlikle
bize baglüıklanm saglamak, Kürt liderlerine mül-
ki ve askeri görevler vermek, bize bagtahklamu güç-
lendirmek gibi genel Dkeler benimsenmiştir.
4) Kürdistan iç siyaseti, Elcezire Cephesi Komu-
tanlıgı'nca yönetilecektir. Cephe komutanlığı, bu
konularda TBMM Başkanbgı ile görüşür. Üler ara-
srada izlenecek siyaseti düzenleyecek olan cephe ko-
mutanlığı aynı zamanda bu illerdeki sivil memur-
ların bu konularda başvuracakları yerdir.
5) Elcezire Cephe Komutanlığı yönetsel, yargrya
ilişkin ya da mali değişiklik ve iyileştirmeleri ge-
rek gördükçe bunlann uygulanmasım hükümete
önerir." (92)
Yann: M. Kemal ve Kiurtlere
«zerkllk
n î n n n t l o * <
8 3
' ~ TBMM Gızlı Celse Zabıtlan, lş Bankası Yay. Cih
U i p i 1 U l i a i 2 . S:248 vd. (1: 85, 3.10 1337 c:l.) Konuşmaları bugünku
Türkçe ile yayımlıyoruz.
(84) — TBMM Gizli Celse Zabıtlan, S:269-70.
(85) — TBMM Gizli Celse Zabıtlan, S:275.
(86) — TBMM Gizli Celse Zabıtlan, S:282-85. Ziya Hurşit ve Hafız Meh-
met, 1926 yılında tzmir suikastı nedeniyle lstiklâl Mahkemesı kararı ile ölüm
cezalanna çarptırıltnışlardır.
(87) — TBMM Gizli Celse Zabıtlan, S:286-87. Mustafa Kemal Paşa'nın
aynı doğrultudakı konuşması ıçınbkz S408. Mustafa Kemal Paşa'nınilk ko-
nusmasında Genelkurmay Başkanı'nın Nurettin Paşa'nın görevinden alınma-
sını ıstedıgı, ıkıncı konuşmasında da bu ısteğin tçişleri Bakanı'ndan geldığı
kaydediliyor.
(88) — TBMM Gizli Celse TUtanaklan, S:405.
(89) — Nurettin Paşa'nın savunması tutanaklarda yer almıyor! (S.-627).
(90) — TBMM Gızlı Celse Zabıtları, S:630.
Mustafa Kemal Paşa, 15 Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir'e gönderdı-
Ji 13.11.1922 günlü yazıda TBMM'mn çoğunluğunun Nurettin Paşa ile Elce-
zire Komutanı Nihat Paşa'nın görevlerinden alınmalanndan hoşnut kaldık-
larını, ancak Nurettin ve Nihat paşaları eleştırenlenn tsmet Paşa ve Karabe-
kır'i de hedef yapmalarından endışe ettığını anlatıyor (Karabekir, S:994)
Atatürk, bu olayn Söylev'de şöyle anlatır:
"... Ben Nurettin Paşa'ya uygulanmak isteoen Işlemi kabul elnedim. Fevri
Paşa hazretleri dc benim gönışuıne katıldı. tkimizle Bakanlar Kurulu ara-
smda çıkan anlaşmazbk. Meclisçe bir çozume baglandı. Mecb's'le, Nnrettin
Pasa'yi savundum. Kendisi için ağır biş işlem yapılmasını onledim."
Ataturk, Gazi Mustafa Kemal, Soyle>, Velidedeoglu, SJ38.
(91) — "Sakallı Nuretün Paşa" diye bilınen Korgeneral tbrahim Nurettin,
1873 yıhnda Bursa'da doğdu 1893 yılında Harbıye'yı bıtırdikten sonra 1897'de
Türk-Yunan savaşında, 1902'de de Makedonya'da Bulgar çetelerine karşı sa-
vaştı. Balkan savaşına katıldı. Basra, Bağdat, Aydın ve tzmir valilıklen yap-
tı. 1919'da Urla ayaklanmasının bastırıünasında görev aldı. 192O'de Anado-
lu'ya geçti ve merkez komutanlığına atandı. 1922'de 1. Ordu Komutanı ol-
du. 1. Ordu'nun 1922 yılında kaldınlması üzerine izinli sayıldı. 1924 yılında
Yüksek Aikeri Şûra üyeliğine atandı. 1925 yılında Bursa milletvekılliğine se-
çildi. 1925 yıhnda kendi isteğı ile emekli oldu. 1932 yılında öldü.
(Turk IstıklaJ Harbi'ne Katılan Tumen ve Daha Ust Kademelerdekı Ko-
mutanlann Biyografileri, Genelkurmay Yay. 2. Baskı 1989, Ank. S:29-31
Ataturk Söylev'de Nurettin Paşa'yı "t'tknnun şerefine kablmaya en az hakkı
olanlardan biri" olarak rutelemiştir. (Söylev, S:408)
12 Eylül asken yonetunince çıkanlan 2549 sayılı Devlet Mezarlığı Yasası'n-
da Nurettin Paşa (Otgeneral Nurettin) olarak rutbesi de korgenerallikten or-
generalliğe yukseltüerek tsmet tnönü ve Feva Çakmak'tan sonra üçüncü sı-
rada Atatürk Araştırma Merkezi'nin şeref üyesi sayılmış, bu nedenle Devlet
Mezarlıgı'na gömülmesı kararlaştınbıııştı. (!)
Genelkurmay Başkanhğı, oluşan tepkiler yüzünden Nurettın Paşa'nm Devlet
Mezarlıgı'na gömülmesınden vazgeçmişti.
Şapka devrımine de karşı çıkan Nurettin Paşa'nın Şapka tktizası Hakkın-
daki Yasa nedeniyle verdiğı önerge için bkz flkrıh ve Toplum, Nurettin Pa-
şa'nın 12 Eylul Atatürkçülüğü, 1987 Ocak, Sayı 37, S:9-12)
Şu satırlar 2 Aralık 1925 günü Cumhuriyet gazetesinde yayımlanmıstır.
"Mıllet Meclısi'nde irtica paşasının işı ne?
Şapkayı değıl fesı, yeniliğı değil bağnazlığı, devrimı değil gericüiği savu-
nan Nuretün Paşa'nın Türk Devnm Meclisı'nde işi yokturî'
Mılletvekıllığı ve dınsei konulardakı bağnaz tutumu hakkında bkz. (Ttın-
çay Mete, Türkiye Cumhuriyetı'nde Tek Pani Yönetiminin Kurulması,
1923-1931, Yurt Yay. Ank. 1981, S:117-118).
Tunçay, Nurettin Paşa'yı "yobaz, IdMrif ve aamaaz' olarak nitttiyor. (Tunçay,
)
Nihat Paşa, (Korgeneral Nihat Anümış) 1878 yıhnda Fiübe'de doğdu. 1896
yılında Harp Okulu'nu bıtirdi. Balkan, 1. Dünya, lstiklâl savaşlarına katıl-
dı. 1920"de Elcezire komutanlığına atanan Anılmış, 1922'de Askeri Tfergıtay
Başkanhğı'na atandı. 1942 yılında emekli oldu. Ankara mületvekilligi yaptı.
1954 yıhnda öldü.
Hakkında yöre halkına ezıyet etmek ve görevini kötüye kullanmak savla-
nyla TBMM'ce açılan soruşturma Adhye Encümenı tarafından Nihat Paşa1
nın TBMM hukumetınin 'emirlere uydugu' gerekçesi ile sonuçlaodınhr. Ve
Nihat Paşa aklanır.
Nihat Paşa'nın savunması için bkz. (TBMM Gizli Celse Zabıtlan,
S:553-564).
(92) — TBMM Gizli Celse Zabıüan, S:551. Metni bugünkü Türkçeye çev-
rilerek >-ayımlıyoruz.