Katalog

18 1950'lerden sonra bulunan halılar 1719. yüzyıl Orta Anadolu göçer ve köy dünyasının renkli yüzünü gösteriyor. Genç kızlann çeyiz olarak yaptığı bu halılar hep serbest dokunmuş. Her halı yaratıcısının beğenisini yansıtıyordu. İşçilikleri titiz ve özenliydi. Dr. Ayan Gülgönen'in seçkin koleksiyonu Türk Islam Eserleri Müzesi'nde... CUMHURİYET DERGt yılında AlaeddınCamisi'nde 13. yüzyılaait Selçuklu halılarının bulunması oldu. Erken Sclçukludönemine ait bu halılar Anadolu'da bulunmuş en eski halılardı. Bu ınanılmaz bulgunun yarattığı etkiy i, 1930 yılında Konya Beyşehir'dcEşrefoğluCamisi'nde bulunan yine 13. ve 14. yüzyı 1lara ait halılar pekiştirdi.Ve halı literatüründe Konya halıları Selçuklu dönemi hal ılarıy la aynı anlama gclmek üzere ycrini aldı. 1950'lerden sonra Konya yeni bir keşfe daha konu oldu. Bu keşif, Avrupalı uzmanların verdiği adla, Sarı Zeminli Konya Halılarf ydı. Pazar İçin değil, kullanım Içln... Sarı Zeminli KonyaKapadokya halılarının enbclirginözelliği kilim ıle halı arasında bir yerde bulunmasından kaynaklanıyor. Bunlara, halı tekniği ve malzemesiyle yapılan, ancak kilim gibi kullanılan özel bir tür halı diyebilirİ7. Yanı bu halılar pazar için değil, yapanların kendı ihtıyaçlan için dokunmuş. Belki de dokuyanın kendı ellenyle yaptığı vc kocasının evine götürdüğü çeyızınin birparçası. Daha çok yerdöşeklerinın veya sedirlennınüzerineörtüldüğü sanılıyor. llkeltezgâhlardadokundukları için enleri çok geniş değil; daha çok uzun ve geniş bir yolluk ya da"yol halısı" görünümündeler. Fazla yün kullanmamak, çabuk tamamlamak, hafiflik ve kolay katlanıp taşınabilmesi için ilmikleri seyrek dokunmuş. Tekniğin geriliğı, pratik yarar ve ekonomik zorunluluk sonucu olarak bu halı lar pazar halılarına göre o kadar "kalitcli" değil, kullanım ömürleri de dahakısa. Geç keşfcdilmeleri bıraz da bu nedenlerden. Çünkii hemen hepsı evlerde neredey se parçalanıncayakadarkullanılmış. Bugruptansağlam kalmiij bir halıyabugünc kadar pekrastlanmamış. Bir de ihraç edilmedıği için, doğal olarak Avrupalı hiçbirressamıntablosunda da ycr almami!». Bu yüzden de uzun süre kimsenın bu halılardan haberi olmamış Sarı Zeminli Konya Halıları sadece Konya'da değil, Osmanlı döneminde Karaman eyaleti olarak bilinen Konya, Nevşchir ve Karaman yöresindedeyaygın.. Buncdenle sergıye "KonyaKapadokya Halıları" adı verilmiş. îsimsiz sanatçının sesi MURAT URAL B undan üç yüz yil önce Kapadokya'da yaylada kıl çadırının önünc ı kurduğuilkeldokumatezgahinda halı dokuyan bir yörük kadının aklına, gün gelip bu halınin, hattahalıdan kalan bir parçanın (fragman) etrafında halı uzmanlannın ve biliın adamlarının toplanıp inceleme yapacağı gelir miydi? Bırakalım yörük kadınını Konya'da ya da Kayseri'de erken dönemlerde halınındeğcrini anlamış ve bununticaretinebaşlamışbellıbaşlıtüccarlar böy lc bir şeyi hayal edebilirler mıydi? Edemezlerdi. Özenle dokunmu!) cinsi, modeli, rengi, yöresi, hatta tezgâhı bclli y iin ve ipek halıların yanında, yörük kadınının "kaba" halısının ticari bir değeri yoktu. Geçmişte bu halılandeğersizkılanözellikleri,tarihincilvesiolmalı,bugünonlaramüzelerdevehalık kolcksiyonlannda seçkin bir yersağlıyor. Dr. Ayan Gülgönen ve eşi Brigitte Gülgönen yıllardır topladıkları "San Zeminli KonyaKapadokya I Ialılan"ndanoluşankoleksiyonlarını istanbul'daTürklslam Eserleri Müzesi'nde (TİEM) 9 Ocak'akadar sergiliyorlar Gelenekselhalınınyerini"duvardan duvara" halının aldığı günümüzde "San Zeminli KonyaKapadokya Halısı" sö/cüğü, birçoğumuz için, genel bir halı çağnşımının ötesindehiçbirözelanlamifadeetmeyebilir. San Zeminli KonyaKapadokya Halıları, yukarda sözünü ettiğimiz yörük kadınlarının dokudukları halılara bilım çevrelerinde ve halı uzmanları arasında verilen isim. TİEM Müdürü Nazan Ölçcr'in verdiği bilgilere görc, eski yayınlarda halılann yapılışı genelliklc 18. yüzyıla tarihlenirken yeni araştırmalardabutarih 1516. yüzyıla kadar gcrıgıdiyor. Genel kanı çoğunluğunun 17 ve 18. yibyıldayapıldığıdoğrultusunda. 19.yüzyılın son çeyreğinde sentetik boyalann kullanılmasıyla yok olduğu sanılıyor. 1950'lerden sonra bulundu Anadolu halısı oldukça erken dönemlerdenberi ticari birnitelikkazanmıştı. Hatta kervanlarla sahil kentlerıne getiriliyor, oradangemilerleAvrupa'yadaıhraçediliyordu. Avrupakentlerindedcğerlihalılarkişisclstatüsembolleriarasınagirmişti.Önemliailelcr ö/el günlerde halılarını balkonlardan, pencerclerden sarkıtarak zenginliklenni scrgiliyorlardı.Birçokönemlimekânhalılarla süslenmişti. Bunlarbugünlere kalmış resimlerdenbilinıyor. Resimlerdeyeralan halılar ressamlarının adıyla anılmaya başlanıyor: Hâlâ da böyle tanınıyor. lyi ki bu halılar Avrupa'ya gönderilmiş, biz de bu ressamlar sayesinde unuttuğumuz eski halılarımızı yenidentanıyabildik. Tiean halılar o günün koşullarında en gclişmiş te7gâhlarda, daha çok kasaba ve kcntlerde dokunuyordu. İs>çilîkleri daha titizdı. Model ve kalıba (şablona) bağlı olarak dü?gün bir dokuma yapılıyordu. Pazara Bağlı olarak yörescl modeller ortaya çıkmış, bir anlamda halı kategorizasyonu başlamıştı. Tasarım,renkvedokularıile halılar sınıflandırılabiliyordu. Ev içlerinde, yöresel olarak halı kullanılmaklabirliktebuihtiyaç,esas olarak kilimle karşılanıyordu. Halı ve kilimlerin motifleri vekompozisyonlanfarklıydı.Tezgâhlarıda. Kilim dokuyan halı dokuyamazdı. Kilim daha geleneksel ve basit özellikler gösterirkcn halı belli bir ustalıkgerektiriyordu. Aslında Konya yöresi, buyüzyılbaşlannda unutulmuş eski bir halı merkeziydi. Nazan ölçer'in verdığı bilgilere göre, Konya'yı halı vebilimçevrelerinehatırlatanolay, 1906 Tablogibi... Bu halılarda ana halı unsurları var. Orta bölümde, çerçeve içine alınmış birincil motifler, "Su" denilen kenar kısmında ikincil motiflcryeralıyor. Klasik halılardan farklı olarak halının baş tarafına, ctek kısmı ya da "Kesik Kenar, Öksüz Su" denilen "su" içinderastlananüçüncülmotıflerbulunuyordu. Her halı ancak bir kez yapılmış, bir benzeri yok. Çünkü halıyı dokuyan halıy ı kendı istcğine göre tasarlamıij ve detaylarda, süsleme j unsuru olarak, kendı beğenisincve becerisine göre motifler yaratmış. Bu ncdcnle her halı standartdışı bir yaratıcılıkesen. Buyaratıcılık halılara odenli bir özgünlük kazandırıyor ki, halı gıbi artık anonimleşmiş bir escri izlerken bile yaratıcısını düşünüyorsunuz. Halısizeyaratıcısınıgöstcnyor. Halılar göçerler tarafından yapıldığı ve günlük yaşamdakullanıldığı için üzerindeki motiflerin kabıle gelenekler ile ilgili olduğunudüşünmekgerekiyor. Aslında hepsi stilizeedilmişfigürler. Buözellıklerıyleetnografik açıdan, göçcbe Türk topluluklarının son üç yüzsene ıçındeki gelişimlerini araştırmak için bulunmaz değerde eserler. Ancak Dr. Ayan Gülgönen bu konuyla bugüne kadarkimseninilgilenmediğinibelirtıyor. Halılann üzcrindeki gerek geleneksel ge« rekse dokuyanın serbest işlediği motifler, birazuzaktanbakılınca halıları bir tablo göriinümüne büründürüyor. Halılar sanki yörük kadınlannın yaptığı resimlergibı.Özellikle ortabölümündeçubukluyolmotifiolanha Sarı Zeminli KonyuKapadokya halıları, klusik haltluıdaıı çokjarklı. Her halı ancak bir kez dokunuyor. Bir benzeri daha olmuyor.