Katalog

23ŞUBAT 1997. SAYI 570 ^ 19 yadaçalışmayaaraverildiginde,düşünmeyi sürdüren bilinçal tı film şeridi gibi akıp giden düşüncey i bir anda ve aranılan, doğru noktadadurdurabiliyor. Aynca diğer ortamlaragırildiğinde,bilınçaltı herhangi bir nesneden de çagrışım yaparak düşünceyi bir noktada sabitlcyebiliyor. Birçok denek, geometri problemleri çözümü sırasında içinde geometrik şekiller ve desenlerbulunanodalardadahabaşarılıolabiliyorlar. Üretici düşünce de tıpkı 'otomatik' düşüncegibi benzerlikleri kullanmayolunuseçebiliyor. Düşünscl çıkanm yapmak yani sonuçlara ulaşmak ise psikologlara göre 8 unsurlabaglantılı: • Anadavranışlarm tanımlanması • Özelliklerinalgılanması • tki durum arasında benzerl ik ve ayn 1 k1 ların tanımlanması • Seçilmişkriterlcrcgöredüzenleme • Algılananın düşünce anlamında sınırlannınçizilmesi • Ortak özellikler üzerinden genelleme gücü • Sınıflandırma • Düşüncenin örneklerle kesinleştirilmcsi Bu sistematiği izleyerek yönlendirilen düşünce, sonuçlara varabiliyor. Bu konuya psıkolog Dietrich Dörner, bütün düşünsel sonuçlann 4 temel işlcvscl unsur üzcrinde kurgulandıgı iddiasıyla ek bir katkıda bulunuyor: Eylemselleştirme, durdurma, bağlantı kurma ve bağlantı çözrne... Bilimadamları tüm bu unsurları tek tek analizedebilselerbile düşüncenin ne olduğu sorusunun yanıtını almaktan henüz çok uzaklar. Problemi tespit etmek, onun çözümüne giden yolu bulabilmek düşünsel anlamdanasılbirsanatsa,yenihedeflerbelirleyebilmck bu hedeflere giden yollarda azmetmck ve bu hedefleri dcğiştirip, düzeltmek de çok insan düşüncesine özgü bir eser. Bir roman yaratmak, romana başladıktan sonra küçük değişiklikler ve düzeltmeler yaparken başta hcdeflenen sonuçtan sapmak ve yeni sonuçlarayönelmekörneğin... Bütünbunlar bilimadamlarının önünde kapalı birer kutu hâlâ... Yunan filozof Parmenides, "düşünmek varolmaktır" derken, düşüncenin algının önündeki perde olduğunu ıddia ediyordu. ÇünküParmenides'egörealgıyıbulandıran, hatta onun önünü kapatan, düşünceydi. Parmenides'in, M.ö 6.yüzyıldaöne sürdüğü bu düşünce, günümüz modern araştırmacıları tarafından dareddedilmiyor. tnsanoğluyarıdoğrularadahayakın. Düşünceleri hiç farkındaolmadan öğrenilmişlerin.deneyimlerin, fiksasyon (sabit fikirler) veobsesyonlann(takıntılar)ağmatakılaîakılailerlemeyeçalışıyor. Izlediğiyolumantık sanarak hemde... Ancak böylecedavranışlanmızı ne düşünce ne de algı lama aşamalarında yanlış bulmuyor, onlardan şüphe oysa parasını kaybedenler bunun tiyatro ile birbağlantısınıgöremiyorbiletalıp.oyunu izhyorlar. Bılgisayaraaynısorunyüklendiğinclc ıse, bilgisayar önce ıkı dıırıımda da maddikaybıneşit olduğunu (50 mark)tespıt edip, bunedenlcparasıolanlarınoyunuscyredeceğini, olmayanların ise cvinc döneeeğini söylüyor. Psikologların bu davranıştaki iddiası ise insanın banknotu kaybettiğinde bu kaybı beynındekı farklı birkayıphanesineyazdığı. Öte yanda kaybedilen tiyatro bı letinde fatura olduğu gibi bilete ve tiyatroya kcsiliyor. Birindc tiyatro için yapılan harcama aynı kalırken, diğerinde(insan beyninc göre) iki defayapılmış oluyor. Buetkilenmeyibilgisayarayüklemckıseolanakdışı. Öte yanda olayi yaşamamış ancak kcndisinesorulaninsanlarbüyükçoğunluklabilgisuyargibiyanıt verebiliyorlar. Çünkübilimsel bir soru karşısında mantıklı yanıt vermck zorunluluğu duyuyorlar. Ve durum henüz yaşanmamış oldıığundan düşüncenin o anki ctkisı altındadcğillcr. , / Viwk<, ^ : / / Gerçeğin tanımlanması Biliınadamları, karşımıza çıkan birçok olayda ne mantıksal ne de özgüıı düşünce tarzının, gerçeğin tanımlanmasında.değerlendirilmesinde ve sağduyulu davranış açısından bırgaranti olamayacağını vurguluyorlar. Insanbırşekildekendideneyimlerinı işiniçinckatarakdavranışörüntülerinioluşturuyor. Budencyimlerise şaibcli yargılardan, yanlış varılmış sonuçlardan ve kendini koruma içgüdüsüyle oluşmuş olabiliyor. UzmanlardanPhilipJohnsonLairdinsanlardabenzerlikgösterenbelirginüçanadüşünce modelı olduğunu savunuyor. Bunlardan ılki propozisyonal (parça anlamlı)model. Konuşmalan yönlendiren düşünce modeli. Ikincisiyaşamadairbenzerliklerisınıflandırma modeli ve üçüncüsü de görüntü oluşturma, hayaletmemodeli. Birfizikçinin düşünce modeli ile bir siyasetçinin ya da edebiyatçının düşünce modelleri bu anlamda bırbirinden ayrıhyorlar. l J7manlann düşünce konusunda bırleştiklcribirnoktadainsandabilinçlcyönlcndirilen düşüncenin huzursuzl uk, kargaşa ve hiçbirşeybilmemeninbilineiylebaşladığı. Ve insanın kendi çözümünü üretene kadar da sürdüğü. lnsan yeterligördüğüandadüşünceyi kestiğini sanıyor. Oysa son verilen bilinçleyönlendirilen vearayışiçındeolan düşünce. Bcynın düşünce fonksıyonuna insan kendı ıstcmiyle a.sla son vercmıyor. Sadccc düşündüğünün farkındaolmuyor. lnsanlarzekâoyunlarıyadatestlerikarşısındadaaynı davranışı sergiliyor. Karşı karşıya kaldığı soruyu çözümleme yolunda önce deneyımlenni,sonraçokklasıkyöntemlerı kullanan vc bu arada henüz düşüncesını yönlendırmcyenınsan.sorununyamtınabu şekildculaşamayacağınıanladığındadüşüncesini devreye sokuyor. Osoruyayönlendiri ii?s? / büyükparadoksu. da seçiliyor. Psikologlarbu fenomene AnErnst Bloch, düşünmek adım atmaktır kereffekt adını veriyorlar. Bu fenomcn yaşaderken, üretici düşüncenin alışkanlıkları kı mın her alanında etkili. Örneğin bir yakını rabilen,alışılmışındışina<;ıkmayazorlayan trafik kazası geçirmişbiri yaşamındaki diğer ve varolan ilişkileri sorgulayan düşünce oltürn önlemleri bir yana bırakarak kendini duğunu vurguluyor. Normal olarak düşün böyle bir kazadan koruyacak önlemler üzealışkanlıklarımızla günümiizügerindeyoğunlaşabiliyor. çiren bizler, üretici düşünceyı dev Siirrealist Rene Düşünce sistemini değiştirmck reyesokamadığımı/içınçoğukez Mugritte, 1930 vesürekli üretici halegetirmekbir çoguolguyuyanlışanlıyorvcalgı yılındaki bir insanın el inde değil. Uzunbilimsel lıyoruz. Bu yanlış algılamasüre çahşmasında çalışmalar sonunda ayırd edilen cinde bir de zaten yanlış ya da ek sözcüklere farklı otomatik ve üretici düşünce sistemsik bilgilendirilmiş olduğumuz kaotik kavramlar leri, insanın yapısında var. lnsan, inandığı ve deneyimleriy le sabitleiçin edindığimiz kanaat ve vardı yüklemiş. Akasya len düşünce o andan itibaren işlevselleşiyor. Bizden beklenen aslında vermek istediğimİ7İn çok çok üstündc. Bir yanda deneyimlerdenvcalışkanlıklardanögrcnilmişlcrvar. Bu nedenle günlük ve işimizle ilgili davranışlarımız genellikle kendiliğinden oluşan Jüşünee sistcmlcri çerçevesinde hallcdiliyor. Öte yanda bizden yaratıcıüretim.sıradıjılık ve özgünlük bekleniyor. Ve bu iki bekentinin aynı anda tatmini insan bilincinın cn ğımızsonuçlar.varmamızgerekenlerinçok dışında ve ötesinde oluyor. Insanoğlu böyle durumlarda genelleme ya da diğer bılgileriölçütkoşmayolunuseçiyor. NATO'nun kaç üyesi olduğunu bilen biri BM üyelerini tahmin ctmesi gerektiğinde yaklaşık aynı rakamlar üzerinde duruyor. Başkaproblemlerkarşısındada tahmin yapmak gerektiğinde bilinen, bilgi olarak bcynimİ7dcolan vcrilerkonuyla hiç ilgisı olmasa diğiöğrenilmişbilgilerinisorgulamaktave birdenbire bunların dışında davranmakta bir hayli7orlanıyor. Birçok bilginin çalışırkcn dcğil de, yatarkcn,biryerlerdeotururken, yoldayürürken ya da hamamda birdenbire sorunun yanıtını bulduklarınıbiliyoruz. Bunun nedeni ise çalışırken üretici düşüncenin bir noktada sabitlenmemesi. Yaniçözümüdeatlayıpdevam edebilmiş olabilmesi. Öte yanda araştırma duymuyoruz.Çünkü 'doğru' görecebirkavram vc biz de doğru olmak zorundayız. Sonuçta insan düşünen tek varlık olarak düşünmediği müddetçcyani üretici düşüncesini devreye sokmadığı müddetçe yaşam karşısında sorumluluklarını taşıyamadığının bilincine varırken, düşüncenin yaşam içinde ne kadar yanıltıcı bir olgu olduğunu da dehşctlc kavrıyor... ^ Geo 'dan derleyen: AŞKIPsELÇİ