Katalog

Kiiçük ev benzeri anıt mezarlar Berlin'de Musevller hakkındakı ılk belgeler 13. yılzyıla kadar uzanıyor 1925 yılında 4 milyon ınsan barındıran şehırde 172 bın Yahudi kaydedılmış Nufusun yuzde 4 3'ü Hıtler ıktıdara gelmeden önce Yahudi cemaatı ççocuk yuvalarıyla, hastanelenyle, huzurevlerı, okulları, spor ve kültür derneklerıyle, kulüplerıyle mukemmel bir altyapıya sahıpmış. Beriınlı unlü Musevıler arasında Reıch'ın Dışışlen Bakanlığı'nı yapıp faşıst mılıslerce öldurulen VVather Rathenau ve Rosa Lüksemburg gıbı sıyasetçiler, Albert Eınsteın ve James Franck gıbı bılim adamlları, Mac Reinhardt ve Leeopotd Jessner ggıbı unlu tiyatro yönetmenlerı, Curt Bois ve Holene VVeigel gıbı oyuncular, VValter Benjamin, Alfred Döblin ve Uon Feuuchtwanger gıbi yazarlar, Almanya'nın en ünlü yayınevlerinın sahıplerı Ollstem aılesıyle Samael Fıscer, Fıız Lubıtsch ve Joseph von Sternberg gıbl fllm yönetmenlerı, Arnold Schönberg, Paul Dessqu ve Kurt Weill gıbı besteciler, Erich Mendelsohn gıbı unlu mımarlar var. Unlu Alman markası AEG'nın, öldurulen Dışışlerı Bakanı VValther Rathonaunun babası Emıl tarafından 1883'te Berlin'de kurulduğu, bugün unutulan gerçeklerden bırı Berlin'de 19. yüzyıl sonlarında yayımlanan gazetelerm çoğunun sahıbı de Musevi. Hıtler 1933'de ıktıdara geldıkten sonra olanlan anlatmaya gerek yok ılgınç olan şu kı, 1933'de Berlin'de tam 160 bın Yahudi yaşamaktadır Toplumun ekonomık ve sosyal hayatında önemlı yerlere sahıp olan Yahudılenn büyük bir kısmı, bir turtü tehlıkede olduklarını kabul etmek ıstemez ve Berlin'de kalır Yahudılenn çoğunun nasıl olup da hıç dırenmeden, "kurbanlık koyun" mısalı katledılmeye razı oluşlan sonradan çok sorulan bir soru olacaktır Buna ısyan eden, nedenlerını araştıranların başında Hannah Arendt gelıyor Yahudi soykırımının masabaşı planlayıcısı Joseph Eichmann'ın Arjantın'den kaçınlıp getınldığı Kudüs'te mahkerjnesını ızleyen Arendt, "Kötülügun Bayağılığı" adlı kıtabında ışte bu soruya yanıt arıyor Alman Yahudılerı ıçın 1939'da savaş başladıktan sonra artık ülkeyı terk etmek imkansız hale gelmıştı 1941 yılı sonlannda butun Yahudılenn göğuslenne sarı bir yıldız ılıştırmesı emredıldı. Toplama ve ımha kamplanna deportasyon başladı. 1945 yılında savaş bıtene kadar Bertın'den toplam 90 bın Yahudi yurtdışına göç etmış, 55 bın kışı kamplarda öldunllmüş, 7 bın kışı de ıntıhar etmıştı Savaştan önce 600 bın Yahudı'nın yaşadığı Almanya'da bugün sayı sadece 30 bın Berlin'de bugün hala duran birkaç Yahudi mezarlığının Içınde en guzelı ve en büyüğü, hatta 40 dönumluk arazısıyle, Avrupa'nın en büyuk Yahudi mezarlıklanndan bir VVeıssensee Mezartığı. Varlıklı aıleler burada kendılenne bir tür anıtmezaıiar ınşa ettınmış, mermer ve granıtten Bırer kuçuk ev gıbı duran bu lahıtlerde ışte yuzlerce Yahudi Nazılerden saklanarak hayatta kalmayı başanyor Savaş bıttığınde Berlin'de gızlenerek kurtulmayı başaran Yahudılenn sayııs 1400 Kamplardan ıse 1900 kışı geri uygulanan soykınmda tahmınen 6 mılyon kışı hayatını kaybedıyor. Savaştan öncekı 34 sinagog ve 85 küçük havradan bugun gerıye kalan 6 ibadethane. Beriın'dekı Yahudi cemaatı, 10 bın kışıyle Almanya'da bırıncı sırada gelryor, bunun yarısı Doğu Avrupa'dan gelenler Ikı haham, sınagoglardakı ıbadetın yanı sıra okullardakı Yahudi çocuklarına dın dersınden sorumlu. Cemaatın bir gençlık merkezi, bir çocuk yuvası, bir ılkokulu ve geçen sonbaharda oğrenıme başlayan bir lısesı, üç huzurevı, bir goçmenler kulubü ve bir yaşlHar khnığı var. 60 bın kıtap barın dönüyor. Hıtler rejımınde Avrupa Museviler'ne dıran bir kütuphaneden, ısteyen herkes yararlanabıllyor Başkanlığını soykınmdan kurtulmuş yaşlı ve saygıdeğer Jerzy Kanal'ın üstlendıği cemaat, üyelerınden topladığı bağış ve dın vergısıyle, bir de Alman devletınden alman destekle ayakta duruyor Yahudi Cemaatı üyeleri, kendı ıçlerindeki bolünmüşlukten yakınıyorlar ılk bölünme yüz yılı aşkın bir sure önce, 1869'da gerçekleşmış. Slnagoglarda Almanca ıbadet edılmesını kınayan ve cemaatı "fazla lıberal" bulan Ortodokslar, cemaattan ayrılarak "Adass Jisroel" adı altında kendı cemaatlarını kurmuşlar. Kayzer VVılhelm tarafından tanınan cemaat, Bertın'dekl Yahudılenn yaklaşık altıda bırinı çatısı altında toplamayı başarmış. Savaştan sonra Doğu Berlin'de kalan bu Ortodoks cemaatın bugün 250 uyesı var, ıbadetını Ibranıce yapıyor 'Hevra Kadışa" adı verılen cenaze levazımatçılıgı ö Arthur Kaufmann'ın "Q«ç Edan DOfdnOriar" tablosu (19351965) pertici yakın tanhin izlerini taşıyor. En büyük Musovl cemaatM barındıran şehip Ve tarihın cılvesı mi demek lazım: Soykınmdan elli yıl sonra kı elli yıl bir ülkenın tarihinde nedir? Berlin'de Yahudi hayatı ve kültürü bir Rönesans yaşıyor. Duvarların yıkılmasından sonra Doğu Avrupa'dan, özellikle Rusya'dan binlerce Yahudi'nin göçüyle burası yeniden Almanya'da en büyük Musevi cemaatini banndıran şehir halıne geldı. Kentin eski doğu yakasında, Oranienburger Caddesi'nde bir Yahudi Kültürü Merkezi, "Centrum Judaictım" kuruluş aşamasında. Berlin Yahudi Cemaati'nınçabasıylaburada,savaşta yıkılan "Yeni Sinagog" altın parlaklığındaki devasa kubbesiyle yeniden inşa ediliyor. Yanıbaşında Musevi yemekleri sunan ve Berhn'ın entelektüel geçinen sosyetesinin pek sevdiği "Oren" lokantası var. Ardında Doğu Avrupa'dan gelen göçmenleriçinbirkulüp; Yahudi Cemaati'nin bürotarı, sosyal danışma merkezleri. Ekim Devrimi'nden sonra Beyaz Ruslar'ın sökün edişi lstanbul 'da nasıl bir Rus kültürü ve eğlencesi patlamasına yol açtıysa, Berlin de bugünlerde benzer bir olaya sahne. ömeğin yıne Doğu Berlin'de, eskiden beri sanatçı ve yazarların oturduğu Prenzlauer Berg'deki "Pasternak". Rus Yahudilerinin açtığı lokalde her gece keman eşliğınde "Yiddiş" lisanında şarkılar dinlemek mümkün. Buranın "Damdaki Kemancı"sı da Leningrad'h pardon, dil a Rugan çizmell genç kadıniar Berlın'e gelen herturistartık duvaryerine Oranienburger Caddesi'ni tavaf ediyor. Geniş ve karanlık caddedeki yan yıİcık binalar, sayısız arka avlusunda yalnız Musevi Rönesansı'nın mekânlarını değil, caz lokalleri, meyhaneler, alternatif gençlik kültürünün tiyatro ve kabare sahnelerini banndırıyorlar. ölmekte olduğu varsayılan bir ağacın yeniden filiz vermesi gibi, savaştan kalma binalarda yepyeni bir hayat kıpırdıyor. Ve üstelik Oranienburger Caddesi aynı zamanda Berlin'in yeni "yol fuhuşu"nun da mekanı. Kalçalarına kadar rugan çizmeler gıymiş birbirinden güzel genç kadıniar yeni Sinagog'un önünde arabalı müşterilerini bekliyorlar. Berlin'in duvar yıkıldıktan sonraki canhlığını anlatmak imkansız, görmek lazım. C U M H UR I Y ET D E H 8 İ 6 M A R T Olnsbarg, YahMdl KOHOr Haftası'na katıldı. AHMHIInstoifi len üyelerın kendı cemaat mezaıiığında gömülmesını saglıyor 1991'de Ooğu Berlin'de bir de lokantası açıldı "Beth Cale", Doğu Berlin'in Ilk Musevi lokantasıydı Bunu 1992'de "Kolbo" adı verılen, Musevi usüllerıne göre hazırlanmış ylyecakler satılan bir mağaza izledı. Cemaat kendı etını de kendı mezbahasında kestınyor Ortodoks Musevıler billndığı gıbı ancak kanı akrtılmış hayvanın etını yıyorlar, aynı Müslümanlıkta olduğu gıbı domuz eti ve kabuklu hayvan etı haram; sut ve et yemekleri aynı tabakta yenmıyor. ^ lışkanlığı: St. Petersburg'lu. Berlin'de Musevi Rönesansı'nın en güzel örneğini, Oranienburger Caddesi'ndeki Yeni Sinagog'dan birkaç adım uzakta, Hamburger Sokağı'nda açılan Musevi Lisesi oluşturdu. Geçen yılın ağustos ayı başındaki açılışa Almanya'nın yerel gazetelerinden New York Times muhabirlerine kadar gösterilen ilgi muazzamdı. Ne de olsa I942'de Hitler'in koyduğuyasaktan sonra ilk kez Almanya'da bir lise 1994 SAYI 411