Katalog

22 Piri Köstebek Olan Meslek Dr. Ertuğrul ALGAN L Anadolu Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Öğretim Üyesi ületaşı, madencilikte sepiyolit olarak bilinen, genellikle beyaz, çok açık sarı veya pembe–kırmızı renklerde olan, oldukça güç koşullarda çıkartılan bir taştır. Lületaşını gün ışığına çıkartan ustalar onu “patal”, Kazmacılık çok önemlidir. Onlar toprağın durumuna “patal taşı” veya “aktaş” olarak adlandırır. Lületaşı, göre lületaşına ulaşırlar. Ocaktan çıkartılan her taş “Eskişehir Taşı” veya “Beyaz Altın” olarak da bilinir. boyutlarına bakılmaksızın kullanıma sunulur. Çünkü en Batılı ülkelerde ise dış görünümü deniz köpüğüne küçük parçadan bile yapılabilecek objeler vardır. benzetildiği için, “meerschaum” olarak adlandırılmıştır, Lületaşı topraktan çıkartıldıktan sonra, ocakta yani “denizköpüğü”. çalışma bitene dek ocakta tutulur. Bunun nedeni Lületaşı’nın ilk kez ne zaman ve nasıl kullanıldığına nemini kaybetmemesi içindir. İlk temizlik ocakta ilişkin bilgilerimiz oldukça az. Prof. Dr. Nejat Bilgen yapılır. Çıkartılmış olan taş sivri ağızlı bir çekiçle tarafından Eskişehir yakınlarında, Çavlum Köyü’nde çevresindeki diğer taşlardan arındırılır. Kabaca taşın yapılan kazılarda yaklaşık olarak M.Ö. 1700’lere biçimi ve büyüklüğü ortaya çıkartılır. Daha sonra, Saykal tarihlenen lületaşından yapılma bir mühür bulunması, işleminde, taş tarha (bir tür satır) ile üzerindeki yabancı bu taşın binlerce yıldan beri bilinmekte ve kullanılmakta maddelerden ve çamurundan temizlenir. olduğunu ortaya koymuştur. işlenmelidir. Taşın bu nemi “ana suyu” olarak Yapılacak objeye göre bir taş seçilir. Örneğin bir On dokuzuncu yüzyılda lületaşının dış satımı adlandırılır. Çalışma sırasında veya beklediği için taş pipo için “pamuklu” taş seçilir. Pamuklu yumruk Eskişehir’e büyük gelir sağlıyordu. Bölgede elde edilen kurumuşsa tekrar ıslatılır. Daha sonra iş bıçağı ile form büyüklüğünde bir taştır. Yapılacak işe göre temizlenmiş lületaşları temizlendikten sonra ham olarak Viyana’ya ortaya çıkartılır. Gözler, burun, şakaklar, alın gibi olarak gelen taş genellikle hafif nemlidir. Taş nemliyken satılıyor ve burada işlenerek tüm dünyaya dağılıyordu. detaylara inilir. Detaylar, “araşlama” ile düzgünleştirilir. Viyana’da mükemmel pipo ve süs eşyaları yapılmıştır. Sıyırgı ile düzeltmeler ve rötuşlar yapılır. Yapılan bir Eskişehir’de lületaşı işlenmesine yaklaşık 1890’lı pipoysa iskarpela ile tütün haznesi açılır. Eskişehir’in yıllarda başlamıştır. 1896 tarihli salnameden öğrenilenlere Tüm işler bittikten sonra lületaşı obje, ya kendi o sarı, sıcak toprağı ve insanı göre, kent içinde o yıllarda atölyeler kurulmaya kendine, kış ise kalorifer veya ocak üzerinde veya kavuran günlerinden birinde, genç bir başlanmıştı ve bu atölyelerde lületaşı ağızlık, lüle ve elektrikli fırında düşük ısıda kurutulur. Lületaşı eşya adam işini erkenden bitirip, Eskişehir Pazarı’ndan tespihler yapılmaya başlanmıştı. Lületaşı, pipo, ağızlık, zımparalanır. Zımpara işini bu işte uzmanlaşmış çıkıp, köyüne doğru yola koyulur. Güneş tam tepeye gelip, kolye, küpe gibi basit süs eşyaları yapımında kullanılır. “zımparacılar” yapar. güneşliğini belli ettiği zaman kıraç bozkırın orta yerinde buluverdiği Neredeyse üç yüz yıldan beri lületaşının çıkartılma İşlenmiş taş önce kaynar balmumuna veya parafine, ahlat ağacının gölgesine sığınır. Peyniri ekmeğe katık ederek bir iki biçimi ve ocakların yapısı değişmemiştir. Lületaşı daha sonra da cilaya atılır. Bu istenilen, parlaklık ve lokmayla açlığını bastırır. Yemek sonrası içi geçiverir. O sırada kulağına bir ocağı açmak için önce lületaşının bulunabileceği yer renge göre birkaç dakikadan 15 dakikaya kadar ses gelir. Biraz ilerisinde cam gözlü, fırça tüylü bir köstebeğin beyaz bir taş ile kazılmaya başlanır. Kazma işlemini kuyucular yapar uzayabilir. Cilalanacak objelerin çok iyi kurutulmuş oynadığını görür. Köstebek ürker oynadığı beyaz taşı bırakarak deliğine kaçar. ve onlar nerede lületaşı bulunabileceğini hissederler olması gerekmektedir. Cila sonrası obje kadife ile Genç taşı eline alır. Toprak altının serinliğini duyar ellerinde. Yazın o deli sıcağında o (!). Bu işlem kimi zaman 150 metre derinliğe parlatılır, kutulanıp satışa sunulur. yuvarlak beyaz taş serinletivermiştir genç adamı. Cebinden çakısını çıkartır ve bu beyaz, serin ulaşana dek sürer. Kuyunun ağzına, kuyu açılırken Son yıllarda tütün kullanımının birçok ülkede taşı yontmaya başlar. Bir iki çakı darbesinden sonra dile gelir beyaz taş. İnler ve konuşmaya çıkartılan toprağın çıkartılması, madencilerin yasaklanması veya sınırlandırılması lületaşı başlar: “Ey insanoğlu, ey koca Tanrıdan sonra yeryüzünün en becerikli varlığı... Ne istedin benden? kolaylıkla inebilmeleri ve taş dolu kovaları yukarı ağızlık, pipo vb. ihracını neredeyse durma Niye batırdın o sivri bıçağı böğrüme?” çekebilmeleri için “ayı bacağı” adı verilen bir noktasına getirmiştir. Dolayısıyla, bir zamanlar Genç adam korkar taşı bırakıverir elinde. Taş o anda dünya güzeli bir genç kıza dönüşüverir. çıkrık konur. Bu çıkrık ahşaptan olur. İşçiler sayıları yüzlerle ifade edilen lületaşı ocaklarının Bembeyaz, kadife gibi teni olan genç bir kız… bu çıkrıktan kuyunun dibine sarkıtılan urgana sayıları birkaç kuyuyla, sayıları binlerle ifade Genç adam iyice korkar, şaşırır. Eli ayağı birbirine dolaşır. Dili söylemez olur. Şaşkınlığı arasında tutunarak kuyuya inip çıkarlar. İşçilerin edilen lületaşı ustası sayısı da onlarla ifade güzel kız tekrar taşa dönüşür ve oradaki köstebek deliklerinden birine akıp ayaklarını basmaları için edilir hale gelmiştir. gider. Bir süre sonra genç adam kendine gelir. Vurulmuştur o güzel kıza. oluşturulan bu oyuklar Köstebek deliğine ellerini sokar. Başlar kazmaya. Umudu o taşı veya genç kızı “basak” olarak adlandırılır. Günümüzün lületaşı ustaları yeniden bulabilmektir. Genç adam durmaksızın kazar. Gökyüzü yedi kattır Lületaşı ocakları veya derler. Yerin altı da yedi kattır söylenenlere göre. Genç adam elleriyle kazarak kuyuları kuru kuyular ve sulu Günümüzde Eskişehir’de sayıları oldukça yerin yedi kat altına ulaşır. Gücü tükenmiştir ve açtır. O vuruluverdiği genç kızı kuyular olarak ikiye ayrılır. azalmış olsa da lületaşı işleyen bir grup usta hayal ederken ruhu bedeninden ayrılır ve göğün yedi kat üstüne ulaşır. Sulu kuyuların tabanlarında bulunmaktadır. Bu ustalar mesleklerinin son Köylüler haber alamadıkları genci aramaya çıkarlar. Sonunda derin bir su birikir veya su çıkabilir. temsilcileridir ve arkada yetişen yeni ustalar çukurun içinde cansız bedenini bulurlar. Avucunda yuvarlak, küçük, serin bir Bu su çalışmayı zorlaştırır olmadığı için de bu meslek zaman içinde yok taş vardır. Köylülerin hepsi anlar neler olduğunu. Dedelerinin dedelerinden ancak söz konusu kuyulardan olup gidecektir. Geçmiş yıllarda Eskişehir Merkez beri böylesi öyküler süregelmektedir. çıkartılan lületaşı daha kaliteli ve Alpu ilçelerinde Lületaşı meslek kursları açılmış Gencin kazdığı kuyudan boy boy aktaşlar çıkar. Köylüler taşları ve makbuldür. ne yazık ki yeterli sayıda öğrenci bulamadığı için çamurundan arındırır. O güne dek görülmedik güzellerin suretlerini, Bir lületaşı kuyusunda kapatılmıştır. adı sanı duyulmadık çiçekleri bu taşların üstüne özenle işlerler. Ve üç ile beş arası işçi çalışır. Lületaşı işlemeciliğinin yok olmaması ve eski o aktaşı derin kuyulardan çıkartanlar, kısacası taştan ekmek Kuyun ağzındaki çıkrık ekonomik değerine kavuşabilmesi için, lületaşının yiyen herkes, lületaşını yerin yedi kat altından çıkartıp getiren başında 13 işçi çalışır. tütün dışı kullanıma, (heykeller, özgün biblolar, klasik köstebeği pirleri olarak bellerler. Köstebeğe saygı duyarlar. Bunların görevi hem aşağıda formlar dışında koleksiyonerlere yönelik ağızlık ve Köstebeğin yuvasına ellemezler. çalışan kazmacılarla irtibatı pipolar, gümüş vb. değerli ve yarı değerli madenlerle Zaten uzaktan bakıldığı zaman, lületaşı sağlamak hem de kuyudan birleştirilerek oluşturulacak takılara) yönlendirilmesi ocakları da köstebek yuvasına çıkan ve “pasa” adı verilen zorunlu gözükmektedir. Bunun için de var olan ustaların benzer. toprağı yüzeye çıkartmaktır. eğitilmesi, gençlerin bu yöne teşvik edilmesi gerekir.