Katalog

Çizim: TULLIO PERICOLI Pessoa: Düşlere karşı! 1. / DÜŞLENGEZ YOLCU ban-Lizbon arasında- Ötesi yok, bakışlara taşımalı onu. Nerede, ne zaman ki gelgiti, tutunamama yaşadı diye sormaya gerek yok. Her yerde, her zamanda öyküsü, platonik aşk/ı: olabildiğini düşün. Seni düşlerinden de öteye geçirebi- Ophelia Queiroz… leceğine göre ondaki taşıyıcı olana bak yeterli! Açıyor- Onu sinik, içe dönük sun o kült yapıtını, bir yerinden okumaya başlıyorsun: kılabilecek yeterli ne- “Şu yazdığım kâğıttan başımı kaldırıyorum… Vakit denlerdir. henüz erken. Daha yeni öğle olmuş, günlerden pazar. “Çoklu yazarlık” tam Yaşamanın verdiği mutsuzluk, bilinçli olma hastalığı ona göredir. Richard Ze- bedenimin tüm zerrelerine işliyor, beni bunaltıyor. nith, Pessoa’nın önemli Huzursuz ruhlar için adacıklar, herkesin keşfede- bir yanının altını çizer: meyeceği, düşlerine hapsolmuş ruhlara özel, koca- “Yazar olarak Pessoa bir volkan gibiydi, sözcükler mış ağaçlarla çevrili yollar olsa! akmaya başladığında elinin altında ne tür bir kâğıt Ne zor iş, yaşamaya, az da olsa kıpırdamaya mec- varsa onu kullanırdı -tek yapraklar, defter sayfaları, bur olduğumu bilmek, hayatta benim dışımda, be- sık gittiği kafelerin antetli kâğıtları, ajandalardan nim kadar gerçek başka insanların olduğu gerçeğinin ya da takvimlerden koparılmış sayfalar, çizgi romanla- üzerime gelmesine ses çıkarmamak.” (*) rın ya da el ilanlarının arka yüzleri, kitap şömizleri, Ve mecbur olduğu için yazdığını, gene de bununla kartvizitler, zarflar ve birkaç gün ya da birkaç yıl önceye yetinmediğini anlatıyordu. Ondaki bölünmüşlük duy- ait metin taslaklarının kenar boşlukları! Bunların hepsini gusunu var eden de belki buydu! Sözün dolayım- büyük ahşap sandığa atmıştı, dünyaya bıraktığı lanarak anlatımı… Belki de Fernando Pessoa’yı var miras buydu.” (s. 24) eden yazı / düş iklimi asıl orada... O “miras”, işte onun “çoklu yazar” kimliğini açıklar. Yaşadıklarının her bir yanılsamasını başka bir kim- O nedenle Pessoa’yı yalnızca şair olarak tanımlaya- likle inşa etmesi. Anlamak, açıklamak için yazdığı ke- mayız. Onun parçalanmış dünyasının izlerini yansıtan sin. Kendi karanlığına yüzünün dönük olması bundan. diğer anlatıları da (Şeytanın Saati, Anarşist Banker) o Yazmak için yaşayanlara çağının ilk / tek örneği de- dünyanın sırlarına kapı aralar bir ölçüde. sek abartılı gelmemeli. Salt bu bakışı edinebilmek için Bu arada Pessoa’nın izini süren, kendini onun dünya- Huzursuzluğun Kitabı’nı, Ingmar Bergman’ın ‘Persona’ sına yakın bulan Antonio Tabucchi’nin Pessoa yaklaşı- ve ‘Kurt Saati’ filmlerini izleyerek okumak sanki bir yol mını da burada anmalıyım (Fernando Pessoa’nın Son Üç haritası çizebilmeniz için bir adım olabilir. Günü). O bölünme hali her biçimde tartışılabilir ama ya- Pessoa, okurunu her ne kadar huzursuz etse de zılıp ortaya konulanlar edebi gerçekliği içerdiği için her yaşama / yazma arzunuzu besleyebilecek bir anlatı- biri Pessoa’nın anlatıcı kimliğini tanımlar. O nedenle bir kaynaklandığını söyleyebilirim. cıdır. Size Pessoa’nın sırlarını / düşlerini, yazı iklimi- “oyun” olduğu gerçeği içinden bakmak gerektiğini dü- ni açan Richard Zenith’in Pessoa biyografisi bu şaşırtı- Cevat Çapan’ın çevirisiyle yayımladığım Düşsel ve şündürmesi sanki daha yerinde bir yaklaşım. Gerçek’teki (***) şairlerin her biri, Pessoa’nın kimlikleri- cı kimliği adeta “sır”ların ötesine taşıyor. İşte bu soy iyi biyografiler okuru yazara açan, dü- ni göstermesi açısından örnekti aslında: Çelişen, dönüşen durumlardan, aykırı ve sinik bir ka- şündüren, bilgilendirdiği gibi, tartıştırandır da. rakterin öyküsünde aslında sömürge çağının da ger- Alberto Cairo, Alvarı de Campos, Ricardo Reis şiirle- Gene Zenith’e dönecek olursak şu tespiti çok yerin- riyle Pessoa’nın “öteki-ben”liklerini anlatması bakımın- çekliğine kapı aralıyorsunuz bu okumada. Portekiz’in dedir: “Pessoa kendi kimliğini heteronim sistemi üzerine dan birer işaret fişeğidir. Unutmayalım ki; Pessoa’nın Salazar rejiminde varlığını ortaya koymuş Pessoa’nın kurmuştu. Bunu yaparken yalnızca kişiliğinin dengesiz ya- o “alt-benlik”lerinin yansıdığı anlatıcı dünyası bile başlı bu “hayali kimlik”lerinden Ricardo Reis, bir zaman pısını kabullenmekle kalmıyor, aynı zamanda bu denge- sonra José Saramago’nun romanının kahramanı ol- başına irdelenmeye değer. sizliği benimsiyor ve dil aracılığıyla vücuda getiriyordu.” muştu: Ricardo Reis’in Öldüğü Yıl... Kuşkusuz Pessoa’yı çevrildiği dilde, Türkçede oku- 2. / PESSOA BAKIŞI EDİNEBİLMEK Kendi yaratıcılığında kimlik bulan bu üç anlatıcı belki yoruz. Çok dilliliğini yansıtan üslubudur. Bu yanıy- Doğrusu, Pessoa okumalarıma, ona dair yazdıklarıma de Pessoa’nın saklı kimliğinin başkalıklarını anlatması la Borges’le edebi akraba olduğunu bile söyleyebiliriz. yepyeni pencereler açtığını söylemeliyim bu çalışmanın. açısından en çok irdelenmeye değer olanlardır. Labirent anlatıcı tanımı sanırım ikisi için de söylene- Pessoa okuma defterlerimde yer alan metinler: Kuşkusuz bunların her birinin Pessoa’nın kimliğinin bilir. Anlatıları geçişgendir yani türsel çeşitlilik vardır. “‘Pessoa’nın Dilleri’. ‘Bir Başlama Noktası: Pessoa’. izlerini buluruz. Onun “heteronim”lerine bakınca, kimlik Pessoa’da bunu Huzursuzluğun Kitabı’nda görürüz. ‘Pessoa’nın Zamanları’. ‘Pessoa ya da Sırlanan Bakış’. bölünmesinin birer “maske”sidir o kişilikler. Onun “fark- Zenith’in şu tespiti Pessoa’ya yaklaşımımız için bir ‘Pessoa’nın Kimlikleri’. ‘Pessoa Akıl Sağlığınıza İyi Ge- lı” ve “tuhaf” olma hali yaşama biçiminden kaynaklanır. adım olsun derim: “Pessoa, varoluşsal dengesizliğimi- lebilir!’. ‘Pessoa Yolu / Yolculuğu’.” Özellikle bu dört ad (ki bunlara Bernardo Soares’i de kat- zi ve yaşadığımız dünyada temel bütünlüğün bulunma- Şimdi ise bunlara bir yenisini eklemek için yola çıkı- mak gerekir) kendine yakın-uzak duruşlarıyla Pessoa’nın yışını doğru yansıtan edebi dağınıklığının onu, gelecek yorum. İhtimal Montaigne / Calvino / Canetti üçlememi hem duygu hem de yaratıcı kimliğini açıklar. Özellikle yüzyılın başında herkesin okuması gereken bir yazar (**) tamamlayacak bir Pessoa kitabı da böylece tümlen- Huzursuzluğun Kitabı’nı yazan (görünen) Bernardo So- haline getireceğini hayal edemezdi.” miş olacak. Ardından ihtimal, Lizbon seferi başlayacak! ares, Pessoa’nın “yaratıcı ego”sunun aynasıdır aslında. Onun bu tutumu, çağını kavrayışı / zamanın ruhunu Ötede benzer bir çalışmayı Çehov / Cortazar / Sa- Pessoa’yı sıra dışı kılan bu farklı kimlikler değildir anlatması anlatıcı bilincinin köklerine dönüşüyle ilgili- it Faik için kurup yazarken bir anlatıcıyı yaşadığı çağın bence! Pessoa, anlatımcıdır. Bir şairden çok, anlatım- dir diye düşünüyorum. Bir bakıma yaşanan zamanın / zamanın ruhuyla kavrayıp deneme-anlatı biçiminde cı yanıyla öne çıkardığı zamanın ruhunu anlatan ger- enerjisi Pessoa gerçeğini var etmiştir. öncelemem bu soy anlatıcılara yaklaşma yordamı ola- çeklikleri anlatış / yansıtış / yorumlayış biçimleridir onu rak “özgür yorum”u içermesidir demeliyim. (*) Pessoa, Richard Zenith, Çeviren: Can Sezer, farklı / sıra dışı kılan. Pessoa’nın ses / renk / söz verdiği anlatıcı kişilikle- Everest Yayınları, 971 s., 2024. ri görüp okudukça ondaki bölünmenin aslında “tek- PESSOA’YI TANIMLAYAN... (**) Üçlemenin ilk kitabı: Gölgesi Kalemimim Ucun- ben”e yetmediğinin gerçekliğini anlattığını gördüm. Ruhsal yaşamına dair ipucu veren şiirleri hem acıla- da: Montaigne yayımlandı; Calvino, Ruhum Benim ve Çehov’un tiyatroda, Cortazar’ın roman ve fotoğraf- rını hem hayata bakışını hem de edebi anlayışını yan- Canetti’de Yol Almak 2025’te yayımlanacak. ta, Sait Faik’in şiir / denemede kendilerine başka an- sıtır. Ayrışan çözülen, sürüklenilen bir çocukluk / ilk- (***) Düşsel ve Gerçek, Fernando Pessoa, Çevi- latı yolları açmaları da aslında o “yetememe” halinden gençlik… Farklı dillerde gezinme; Güney Afrika / Ur- ren: Cevat Çapan, Dünya Kitapları, 104 s., 2004. 6 29 Ağustos 2024