Katalog

PROF. DR. ÜMİT HASSAN (1943-2023) Eski Türk toplumuna farklı bir bakış Eski Türk toplumu, Şamanlık ve Osmanlı devlet örgütlenmesi üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan ve kısa bir süre önce 17 Ocak’ta yitirdiğimiz Prof. Dr. Ümit Hassan, 80 yıllık yaşamının 54 yılında Mülkiye, ODTÜ ve Yakın Doğu Üniversitesi’nde 20’ye yakın alanda dersler verdi. İbn Haldun’un siyaset yaklaşımı ve eski Türk toplumunun örgütlenmesi üzerine yaptığı çalışmalarla, bu konuların değerlendirilmesinde egemen olan “metodolojik yaklaşımların” dışında olmasıyla önem kazandı. İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi (Ankara Üniversitesi SBY Yayınları, 1977-Doğu Batı Yayınları, 2009), Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler (Doğu Batı Yayınları, 2015) ve Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk- İdeoloji’ye (İletişim Yayınları, 2002-2017) yapıtlarıyla Türk düşünce dünyasına yeni ufuklar açtı... DR. BÜLENT BÜBER ürk düşünce yaşamının özgün isimlerin- den Prof. Dr. Ümit Hassan’ı kısa bir süre ön- T ce (17 Ocak 2023) yitirdik. 80 yıllık yaşa- mının 54 yılında Mülkiye, ODTÜ ve Yakın Doğu Üniversitesi’nde 20’ye yakın alanda dersler verdi. Bu derslerin öğrencileri için önemli bir kazanç olmakla birlikte Türk toplumunun tarihi gelişimi üzerine yap- tığı çalışmalarını derinleştirmesi ve biz okuyucuları- na daha çok sayıda yapıt vermesini engellediğini dü- şünüyorum. Keşke, hocanın kendi ifadesiyle, “Ders makinesi olmaktan ders alsaydı”... ‘SUI-GENERIS’Cİ SOSYAL BİLİM ANLAYIŞI’ Hassan’ın İbn Haldun’un siyaset yaklaşımı ve eski Türk toplumunun örgütlenmesi üzerine yaptığı çalış- malar, bu konuların değerlendirilmesinde egemen olan “metodolojik yaklaşımların” dışında olmasıyla önem kazanır. Hassan’a göre, ülkemizde “Herkes için belki, ama Türklerin tarihi için asla” olarak özetlenebilecek “sui-generis’ci sosyal bilim anlayışı” toplumların tari- hini araştırmanın yöntem ve ilkelerini çiğnemek paha- sına gelişmektedir. nadığını vurgular. Üzerinde önemle durduğu diğer bir ‘ESKİ TÜRK TOPLUMU ÜZERİNE Ülkemizdeki sosyal bilimler alanındaki çalışmalar- konu ise hâkim siyaset teorisi yaklaşımının, inceleme İNCELEMELER’ da sistemli teorik yaklaşımın olmayışı, özellikle tarih alanını çoğu zaman devlet / siyasal sistem evresiyle sı- Hassan’ın ikinci kitabı 1985’te yayımlanan ve Se- çalışmalarında giderek, paradoksal biçiminde “tasvir- nırlandırdığını bunun ise aşılması gereken bir yakla- dat Simavi Sosyal Bilimler Ödülü’ne değer görülen Es- ci tarihçiliğin” aleyhine işlemekte; modern indirgeyi- şım olduğudur. ki Türk Toplumu Üzerine İncelemeler’dir (Doğu Ba- ci görüşler çoğalmakta ya da klasik reaksiyoner yakla- Bu baskın yaklaşım, beraberinde iki “değerlendir- tı Yayınları, 2015). Yazarın “Eski Türklerde Siyasetin şımlar hız kazanmaktadır. me sorunu” getirir. Bunlardan ilki tarihsel çerçeve- İnançsal Kökenleri” başlıklı doçentlik tezi ile 1983 ve Ayrıca Hassan, bazı uzman tarihçilerin, “tarihi” za- yi “ileriye alan” bir yaklaşımın benimsenmesi; diğeri 1984 yıllarında Yapıt Dergisi ve Ankara Üniversitesi man zaman kronolojik bir hiyerarşi içerisinde düşün- ise devletin kurum ve kurallarıyla oluşumu sürecinde SBF Dergisi’nde “anahanlık” ve “şamanlık” üzerine melerinin Türk tarihinin dinamiklerinin araştırılma- “geçmişten” ödünç aldığı kurumları değiştirip dönüş- yayımladığı makaleler, ikinci kitabının ön çalışmaları sı için “büyük talihsizliklere” neden olduğu yorumun- türerek sınıflı topluma dönüşümünün gereğince açıkla- olarak kabul edilebilir. Bu çalışmanın 2009’da gözden da da bulunur. namamasıdır. geçirilmiş dördüncü baskısı yapıldı. ‘İBN HALDUN’UN METODU “TARİHİ İLERİ ALMA” YAKLAŞIMI VE SİYASET TEORİSİ’ ‘OSMANLI: ÖRGÜT-İNANÇ-DAVRANIŞ’TAN Yazarın “tarihi ileri alma” olarak adlandırdığı yakla- HUKUK-İDEOLOJİ’YE’ Hassan’ın yayımlanmış 3 kitabı ve çok sayıda ma- şım, her tür toplum örgütlenmesini baştan itibaren devlet kalesi bulunuyor. İlk kitabı 1977’de yayımlanan ve ay- Hassan’ın üçüncü kitabı ise 2001’de yayımla- sayar ve bu kabul çerçevesinde devlete varlığını ezelden nı zamanda doktora çalışması da olan İbn Haldun’un nan Osman Devleti’nin kuruluş felsefesini ele al- beri sürdüren kadim bir kimlik kazandırır. Metodu ve Siyaset Teorisi’dir (Ankara Üniversitesi dığı Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk- Hassan, devletsiz toplumdan devletli topluma uza- SBY Yayınları, 1977 / Doğu Batı Yayınları, 2009). İdeoloji’ye’dir (İletişim Yayınları). Bu kitapta, Osman- nan süreci açıklamakta üç terimi kullanır: “Örgütlen- Bu kitapta, asabiyet ve mülk kavramları ekseninde lının devlet örgütlenmesinde ve meşruiyet üretiminde me-Yönetim-Siyaset”. İlk toplum örgütlenişini, iki öl- Haldun’un siyaset teorisini incelemektedir. Bu çalış- eski Türk yönetim zihniyetinin ve otorite figürlerinin çüt çerçevesinde değerlendirir. Bunlardan birincisi manın 1982’de gözden geçirilmiş bir baskısı yapılmış- izi sürülmüştür. eşitlik / eşitsizlik; ikincisi ise anahanlık / babahanlık- tı. 2014’te ise Prof. Dr. Süleyman Uludağ’ın Mukaddi- “Atadan gelme” töre-yasa(k) sürecinin, “devletlû- tır. İlk toplumsal örgütlenmenin, birinci ölçüt açısın- me çevirisi esas alınarak “yeni yazımı” yayımlandı. sultani Kânun / Kânunnâme”ye nasıl vardığını, bu sü- dan, eşitlikçi; ikinci ölçüt açısından da anahanlık ka- Hassan, İbn Haldun’a ilişkin “tez”ini ve onu des- recin nasıl bir ideolojik ve örgütsel bireşim ortaya çı- rakterli olduğunu kabul eder. teklemek için yürüttüğü “asli muhakemelerini” de- kardığını incelemiştir. Osmanlının kuruluşuna ilişkin ğiştirmeden iki yüzün üzerinde paragrafı yeniden yaz- ABDÜLKADİR İNAN VE kuramsal yaklaşımlara ve açıklama şablonlarına ilişkin dı. Kitabın sunuş yazısındaki ifadeyle “özellikle, SADRİ MAKSUDİ ARSAL’A ATIF tartışma da eserde yer almıştır. Mukaddime’nin özgün terim kavramlaştırmalarına da- Hassan kitabında, önce ulaştığı sonuçları ortaya ko- SİYASET TEORİSİ DENEMESİ ha da sevecen” yaklaşıldı. yan daha sonra bu sonuçların hangi bulgu ve yorum- Hassan ikinci kitabı olan Eski Türk Toplumu Üze- İbn Haldun’un metodu ve siyaset teorisine günümüz- lardan kaynaklandığını gösteren bir anlatım yöntemi de yeniden ve nasıl bakılabileceğini tartışan söyleşisi / rine İncelemeler’in dar anlamda bir iktisadi ve sosyal izlemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar eleştirel olarak makalesi “İbn Haldun’a Dâir ve Sâir”, çalışmaya ek- araştırma kitabı olmadığını bir “siyaset teorisi” de- irdelenmekte; “inanç”, “örgütlenme”, “yönetim” ve nemesi olduğunu; metodolojik-teorik kabullerini, bir lendi. Kitabının yeniden yazım baskısında İbn Haldun: “siyaset” ile ilgili kavramların etimolojik gelişimi or- Metodu ve Siyaseti başlığı kullanıldı. “hipotez” olarak Türklerin örgütlenme tarihinde sı- taya konulmaktadır. >> 4 2 Mart 2023