Katalog

MİHAİL BULGAKOV (15 MAYIS 1891-10 MART 1940) Amerikalı şeytan ve Kievli üstat! özgürlüğüne yönelik ilk çağrı” diye anıldığını belirtiyordu: Romanın gerçek hayattan alınmış, otobiyografik yönleri SABRİ GÜRSES “Sansürle mücadele bir yazar olarak görevimdir... bu sadece Bulgakov’un gerçek Margarita’sı, üçüncü karısı Ele- özgürlüğün ateşli bir hayranıyım.” na Sergeyevna değildi. Bulgakov ona 1929’da âşık oldu, ayrı UKRAYNA’NIN ÇELİŞKİLERİNİ Mektubun sonunda bir yazar olarak bütün çalışmaları- kalmaya çalıştılar, başaramadılar ve 1932’de ayrılmamak üze- ANLATAN İLK YAZAR... nı Sovyet sahnesi için yaptığını, beğenilen beş oyun yazdı- re birleştiler. Bulgakov gibi Üstat da romanda el yazmalarını Mihail Bulgakov’un Ukrayna’daki çelişkileri anlatan ilk ya- ğı halde yasaklamalarla bir yazar olarak yoksulluğa, sokağa ateşe atmıştı, Margarita gibi Elena sakladı onları. zar olduğu bizde pek bilinmez. Oysa ilk romanı Beyaz Mu- ve ölüme terk edildiğini, bu yüzden ya yurtdışına gitmesine Resmi yazlıklara kimin gideceği ya da lokantalara kimin hafız tam da Ukrayna’nın tarihsel bölünmüşlüğünü anlatır. izin verilmesi ya da eğer yazması engellenecekse, kendisi- alınacağı gibi konularda torpil yapan yazarlar birliği de, ha- 1923’te kaleme alınan roman iç savaşı yaşayan Kiev’de ge- ne bir tiyatroda kadrolu iş verilmesi gerektiğini söylüyordu. ince eleştiriler ve ihbarlar yazanlar da gerçekti. Ama ro- çer. Almanlarla Bolşevikler arasında Mart 1918’de imzalanan 18 Nisan 1930 günü Stalin, Bulgakov’a telefon etti. manda daha da çarpıcı bir gerçek karakter vardır: Şeytan. Brest-Litovsk Anlaşması’ndan sonra şehirden Almanlar çe- “Gerçekten yurtdışına gitmek mi istiyorsunuz? Sizi bu ka- Şeytan ilk taslakta da vardı, ama romanın son halinde, kilmiş, yerlerine Beyazlar gelmiştir, romanın olayları da Kı- dar bıktırdık mı?” diye sordu. ABD’nin ilk SSCB büyükelçisi William Bullitt’in suretine bü- zılların 1920’de şehre girmesine kadar olan dönemde geçer. Bulgakov, “Rus yazarın yurtdışında yaşaması mümkün ründü. Bullitt elçi olarak 1933’te gelmişti Moskova’ya -tam Bu da 1891-1921 arası hayatını doğduğu Kiev şehrinde ge- mü diye çok düşündüm. Sanırım yaşayamaz” dedi. da Woland gibi-. Turbinlerin Günü oyununu tekrar tekrar iz- çiren Bulgakov’un şehirdeki son dönemidir. Birçok yönüy- “Haklısınız,” dedi Stalin, “Bence de öyle. Nerede çalış- lemiş, hemen yazarla ve eşiyle arkadaşlık kurmuştu. le otobiyografik olan romanın kahramanı olan Turbin ailesi- mak istiyorsunuz? Sanat Tiyatrosu’nda mı? Dilekçenizi ve- Elena Bulgakova’nın günlüğü Amerikalıların Bulga- nin entelektüel üyeleri savaşta farklı tarafları benimsemiştir. rin, bence kabul edeceklerdir. Sizinle sonra yine buluşup kov’ların hayatına girişini adım adım anlatıyor: “Amerikan Beyaz Muhafız tefrikası daha tamamlanmadan olumlu ve konuşmamız lazım.” elçisi Bullitt Turbinler’i seyretmeye geldi ve tiyatro defteri- çelişkili tepkiler aldı; iyi yazıldığı konusunda oybirliği var- “Evet, evet! Sizinle konuşmak benim için de çok önemli.” ne enfes bir piyes, enfes bir icra diye yazdı…” dı, ama yurtdışındaki göçmen Beyazlar Beyaz, yurtiçinde- Eylül 1934’te Bullitt oyunu beşinci kez izliyordu; oyunun ki Kızıllar da Kızıl karakterlerin yeterince öne çıkmadığı- İngilizce bir çevirisini hazırlatmıştı. 1935 yılının nisan ayın- nı düşünüyordu. da Bulgakov elçilik sekreterlerini evinde ağırladı ve yemek Tartışmalar 1926’da siyasi şubede sorguya çekilmesine yol sırasında yurtdışı pasaportu almaya çalıştığını anlattı. açınca, Bulgakov sorguda edebiyatının temel formülünü verdi: 23 Nisan’da Bullitt elçilik binasında benzersiz bir ba- “Köylü konular yazamam, çünkü köyü sevmiyorum. İşçi lo verdi ve Bulgakovları da davet etti. 500 kişilik baloda hayatını yazmam da zor... onu da iyi bilmiyorum. Rus ay- yok yoktu, canlı hayvanlar, ayılar, hayvanat bahçesinden dın kesiminin (entelijensiyasının) hayatıyla yakından ilgi- ödünç alınan kuşlar, dansçılar vardı, eğlence sabaha kadar leniyorum, onu seviyorum, bence ülkenin güçsüz, ama çok sürdü. Bulgakov daha sonra bu benzersiz baloyu Üstat ile önemli bir kesimi. Onun kaderi bana yakın geliyor, hayat- Margarita’nın 23. bölümündeki baloda canlandırdı. ta kalması da önemli geliyor. Yani, sadece Sovyet ülkesinin Şubat 1936’da Bullittlerle Moliere oyununu seyrettiler; aydın kesiminin hayatını yazabilirim. Ama benim düşünme Bullitt, Bulgakov’u “üstat” diye övdü. 18 Nisan’daysa Bul- tarzım mizahi. Kalemimden zaman zaman toplumcu-komü- gakovların misafiri tam bir sürprizdi: Soğuk Savaş siya- nist çevreleri çok kızdıran şeyler çıkıyor anlaşılan. Her za- setinin mimarlarından, 1952’de SSCB elçisi olacak ve is- man vicdanımın sesiyle yazıyorum...” tenmeyen adam ilan edilecek olan George Kennan, yaz- Bulgakov bu romanı kendi Savaş ve Barış’ı gibi düşünü- dığı Çehov biyografisi için yardım istiyordu. Bulgakov’un yordu; ilginç bir şekilde, Tolstoy da neden aristokrat hayatını Amerikan elçiliğiyle ilişkisinden bir sonuç çıkmadı. Bul- yazdığını açıklamak için benzer şeyler söylemiştir. litt, 1936’da Rusya’dan ayrıldı. Şeytan’ın bu sonuçsuz gidi- Bulgakov’un sonraki eserleri de ilkesine uygun olarak fan- şi romanın puslu sonunu açıklıyor kısmen. tastik, mizahi ve entelektüel eserler oldu: Şeytanname, Ka- Bulgakov, 1939’da Stalin’in gençlik yıllarını anlatan Ba- der Yumurtaları, Köpek Kalbi. Bunlar dönemin Rusya Yazar- tum adlı bir piyes yazdı, bu da sansürü aşamayınca yurtdışı- lar Birliği’nin ünlü avangard üyelerinin hoşuna gidecek tür- na çıkmak istedi, ama isteği yine geri çevrildi. Böylece, ya- den eserlerdi. Bu tarzın prototipi, Zamyatin’in 1920’de ya- yımlanmamış el yazmalarını Margarita’sına bırakarak Şubat zıp yayımlatamadığı romanı, Biz’di. Ama 1934’te Sovyet Ya- 1940’ta öldü Üstat. Nabokov, Mayıs 1940’ta ulaştı Amerika’ya. zarlar Birliği’nin kurulmasıyla birlikte bu tarzın önü kesildi. Bullitt’le Üstat Amerika’ya gitmek hakkında konuşmuş muy- 1928’DEN ÖLÜMÜNE KADAR HİÇBİR ŞEY Bulgakov yazdıklarını yayımlatamayarak yaşadı bu süreci. du? Bilinmiyor. Ama Bullitt, Moskova’ya 1919’da da gelmiş YAYIMLATAMADI olduğunu söylemiş olmalı. Bullitt, Moskova’ya 1919’da ABD 19 Nisan’da Bulgakov MHAT’a yönetmen yardım- SANILANIN AKSİNE STALİN Başkanı Wilson’ın ABD-Bolşevik Rusya ilişkilerini kurma cısı olarak atandı. Ama Stalin’in şaşırtıcı desteği bile BULGAKOV’U KORUDU FAKAT... çabasının elçisi olarak gelmişti. Bulgakov’un yeni çalışmalarının sahneye çıkmasını sağla- 1926’da Beyaz Muhafız’ı Moskova Sanat Tiyatrosu ABD’nin çıkarlarını Rusya’da 1900’den beri YMCA yamadı. Bu süreçteki ruh halini Moliere Efendi adlı roman- (MHAT) için Turbinlerin Günü adıyla uyarladı. Büyük ba- (Amerikan Genç Hıristiyan Erkekler Birliği) adlı bir örgüt biyografisine (1933) ve Teatral Bir Roman’a (1936) yan- şarı kazanan piyes yasaklanınca, oyunu seyredip beğenmiş koruyordu. Rusya’daki adı Mayak ya da Deniz Feneri olan sıttı; bunlar da yayımlanmadan kaldı: 1928’den 1940’taki olan Stalin onun tekrar sahneye dönmesine izin verdi. örgüt, Protestanlıkla Ortodoksluğu uzlaştırarak imparator- ölümüne kadar hiçbir şey yayımlatamadı Bulgakov. Buna rağmen Zoya’nın Evi, Kaçış, Kızıl Ada’dan sonraki luk döneminde etkili olmuştu, şimdi de Beyazları ve impa- Hükümete yazdığı o mektupta, “Şeytana dair bir roman piyeslerinin hiçbiri sahnede yer bulamadı. Kaçış adlı piye- ratorluk komutanı Kolçak’ı destekliyordu. Wilson yeni bir taslağını, bir komedi taslağını ve ikinci romanım Tiyatro’nun si yurt dışına kaçarak göçmen olan Beyazları anlatıyordu ve hamleyle, önce 22 Ocak 1919’da, Rusya’da çarpışan Sov- başlangıcını kendi ellerimle sobaya attım” da demişti. oyunu seyreden Stalin bu kez onları olumlu gösterdiğine ka- yet hükümetine ve karşıtlarına, o sırada işgal altında olan “‘Şeytan’ın romanı” dediği taslak bugün başyapıtı rar verdi. Buna rağmen, sanılanın aksine 1930’larda Stalin’in İstanbul’da, Büyükada’da (Prinkipo Adası) buluşup barış kabul edilen Üstat ile Margarita’nın ilk haliydi; Yüce Şan- Bulgakov’u korumuş olduğunu görmek ilginçtir. koşullarını görüşme çağrısı yaptı. Bu çağrı sonuçlanmadı. sölye. Karanlıklar Prensi adıyla yazılan bu 1928 taslağı Belgeler Turbinlerin Günü’nü ve Kaçış’ı asıl olarak Proleter Wilson, bunun üzerine Bullitt heyetini göndererek, Lenin’e Şeytan’ın Moskova’ya gelip bir parkta karşılaştığı editörle Tiyatrosu temsilcilerinin yasaklatmak istediğini, Stalin’inse Rusya’nın 23 parçaya ayrılmasını, herkesin hâkim oldu- şaire İsa hakkında ne düşündüklerini sormasıyla başlıyor- seyircinin bu oyundan, Bolşeviklerin gücünü, başarısını his- ğu bölgede kalarak ateşkes yapmasını teklif etti. Lenin’in du. Bu roman ünlü Bezbojnik (Tanrısız/Ateist) dergisindeki sederek ayrıldığını söyleyerek piyesi savunduğunu gösteriyor. olumlu baktığı teklif, savaşın gidişatının değişmesi ve Bol- din karşıtlığına, İsa’nın tarihsel belgelere dayanarak bir dü- Hatta Bulgakov’u şikayet edenlere “Daha iyi, gerçek, sa- zenbaz olarak ilan edilmesine öfkelenmesinden doğmuştu. şevik karşıtı güçlerin peş peşe yenilmesiyle rafa kalktı. natsal proleter piyesler yazmaktan başka çareniz yok diye” Böylece iç içe iki hikâyeden oluşan bir roman tasarladı: yanıt vermiştir. “Edebiyatçıdan kesinlikle komünist olması- Birinci hikâyede, Yeruşalim’deki Yahudi mahkemesi ta- YMCA VE BULLITT, İSA VE ŞEYTAN! nı ve kesinlikle partinin bakış açısını sahiplenmesini isteye- Tarihin yönü değişebilirdi: Bulgakov Sovyet olmayan bir rafından ölüme mahkûm edilen İsa’yla bu kararı gönülsüz- mem. Edebiyat için başka ölçüler gerekir.” ce uygulamak zorunda kalan Roma valisi Pilatus’un romanı Ukrayna’da kalırdı ve böyle bir edebiyatı ortaya çıkarmaz- dı. Şeytan Moskova’da balo yapmazdı. Ama tarihin ironile- vardı; ikinci hikâyede bu romanı yazan Üstat ile onun yasak ‘ÖZGÜRLÜĞÜN ATEŞLİ BİR HAYRANIYIM!’ aşkı, başkasının karısı Margarita anlatılıyordu. rinin sonu yoktur. Üstat ile Margarita uzun yıllar yayımla- Yine de, çalışmalarının boşa gittiğini hisseden Bulgakov, Şeytan’ın da yardımcıları haydut kedi Behemot, sihirbaz namadı, sonra 1967 yılında tam olarak, yurtdışında yayım- 28 Mart 1930 günü hükümete bir mektup yazdı. Mektup- Korolyev ve cadı Hella’yla birlikte Moskova’ya gelmesiyle layan Paris’teki YMCA Press ya da Deniz Feneri Yayınevi ta onu “komünist piyes yazmaya zorladıklarını” ama Kızıl birlikte, Sovyet hayatını ve bürokrasisini her yönüyle alaya oldu. Amerika’nın Rusya’ya uzattığı iki kol, YMCA ve Bul- Ada’nın Alman basınında bile haklı olarak “SSCB’de basın alan, fantastik intikamlarla yüklü bir roman ortaya çıkıyordu. litt, İsa ve Şeytan böylece buluşmuş oldu bu baskıda. n 4 12 Mayıs 2022