Katalog

mekte ısrar cder RomaiKinın kcnclı yetkılısı kıldığı Ferıt, "Bızde medenıyet fikrı, bır kultuı mesele sı olarak anlaşılmaz Helc kadınlar bunu bır fantt /ının lıududu içmde goruyorlar Kadınlaı medenıyetı go/lerıyle anlaınaya mahkumduı" (1 (I, s 91) dıyerck, unsıyet ayıımcılıfı yapan hıt tutunı seıgıler Kııl tıırel ctkılcijim ve geçışınılere ılı^kın ku ramsal vc sorunlu dıızey dısjandığı gıbı maddı ve tcknolo|ik gelıijine vc değıs,mc lerın ıdeolopk ıçerığı ve ozendırıcı ve ça £ıncı tınsel/du^unsel gııcu ıızerındc de duıulmaz Bıı tınsıyet ayrımeılığı, roma nıtı sonıına doğrıı dotuga tuınanıı ve Ne rıman'ın ıçerden yaıalanmasına yol açmasına rağmen on kabullenılmış ıdeolo|ik se (,1in dolayısıyla, gcnç kı/ın boyun eğeıek erkek egemen dunyaya gcrı donmesını ve dıi7en taralından kabııl edılmesını garan tıye alıı 3. Ferıt'ın evındekı ve romanın dayı kızla rı gıbı Rus Madam gıbı karton kıs,ılıklerı nı bıı yana bırakırsak, hemen herkesın karıldif>ı (Neııman 1 aız Rey, Şınası, , Ne zahal, ıiHidcrrıs Şcref, muzık ogretmenı Muummet) dramatık salıneye geçmeden, "bırçok mesekkıın ınıhıakı halınde şıı ııruna batar" (1 H s 101) halegelmı^ bu lunan Netıman balo 1 , 1 elbıse bakmak 11 1 u/ere Beyogİu'ndakı mağazaları dolaştığı gun gorusjcıını almak ıızere Şışlı'dekı da \ı kızlarını gormeve guler Evde, gıtmek uzete ol ın mısafır bıı Rus kadını vardır Hu7iırsu/ , lıatta uzgun dayı kı/ları kadının, dalıa dogıusu kı/ının oykusunu anla tırlaı Neııman a Ha/ındır (,.ok guzel olan Rus ki7i parasız bır Rus gıtarıstıyle sevışmekredır Ama zengın bır Rum gcncı kı/ı Rustan ayırıı Onu paraya ve lukse boğar Kız her gece baska bır eğletıcede dıı ama mah/unduı Ycnı ya^amını sahte bıılmaktadıı Bıı aks,am Kııs gıtarıstı 1 mevhanc gıbı" bıı verde bulur onu ve ^oyle h.ıykıtır "Ben bır alçağım Sana tekrar gılıyoıunı Benı kabııl et" Ama gıtarıst yaıııt veıme7, 'sevı^tıklerı zanıan dan anıms.ıdıkları" bır paiça çalar Kı/ peıışan haldc evıne dondukten sonra bır pıs.rnanlık mektubu va/aıak "revolverle mtılıaı cckı" (I II s 97) Ovkuyu ıntıhar eden kmn "ııç gun oncc otuıdugu kol tııkta kendı mukaddeıatına aıt bır $ey gıbı Vurgulama benım ) " dınleyen Nerı man 111 kalasında , cvdcn çıktıgında ^u so 111 vardıı "Şınasf yı bu deıcce sevmekte mıdır'" ( r H s 98) Nerıman eve geldığınde babasının Şı nası ıle bırlıkte Ferıt'c gıttıkleunı kendı sının dc orada beklendığını, ahretlıklerı denebılecek olan Gulter'dcn oğrenır Gulter Nerıman'ın tramvavla eve gelır ken duşıındukkrını, neıedeyse aynı so/ lerle dık gelırıı ve onun balodan \/<u geç me ar/usunu pekıştırır Şoylc der Gulter "Bugun sarraf sarraf dolai}inı^ Yann gcne dolaşaeak Fakat para bulamazsa Sı/c > de vadetmı^ Yuıeğıne ınecek bcyefcııdı nın" (1 11 s 107) "Boğa/ını bıı ^ev tıka nan" ve "ağlamak uzere" olan Nerıman, şoyle yanıtiar ahretlıklerını "Gulter, ben de vazge^ tım zaten" Nerıman, konukların alaturka/alafran ga mıısıkı tartı^ınabina gınşmış oldukları Ferıt'ı evıııe gırdığınde, hemcn henıtn bunalımdan kurtulmuş gıbıdır Ama ko nuklar arasındakı tartüjiııa, bııdenbırc Nerıman'ın uzerınde odaklanır Nerı man'ın bır ara "ut çalmanın sınınne do kunduğunu" soylemesı uzerıne I erıt, da ha onceden bellı ettığı (Fl I, s 91) cınsıvtt ayrımcı konumunu surdurur " Gordu nuz mu > Medenıyet kadınm gozleııne hı tap eder Kadınlann (,oj*u ellerının /arıf bır hareketı ıçın pıyano çalarlar ve musıkı onlar ıçın bır 'pozısyondan' ıbaıettır Mu zık oğretmenı Muammer de aynı duşıın ceyı orneklc somutlaşürır "bızde kadınm go/lerını dldat mak kâfıdır Yanı boyamak Ut denılcn bu IA vallı sazın şeklı ııeüet verıyor herşeyın ^ı^manı gıbı sa/ın ijiijma nı da ho^a gıtmı yor, keman gıbı narın sazlar ıtibarda Ben de ut çalıyorum erkek olduğum ıçın bunu hıssumı yorum" (I 1 i, s 112) Ama kendı duvııiLC sınm "Muaın mcr ın ağ/ında bu kadar basıtlc^mtsındcn ve adı gorunnıesin deıı uıkerek" sorunıı bıra/ da ha kuramsalla^ tırıııak ıster "!jekıl /arafetınc M bıı meseleııın altında her /aman bır kultur meselest vardır Ne rıman'ın yeııı yenı ş,ekıllere kar^ı ıncızabı yenı bıı kulture karşı ıncızabı demektıı Ut ve keman ijekıllerının sembolı/e ettık lerı ıkı ayrı kultur vardır Bi7im kadınlaı 1 mız, ijuuısuz olarak berıkı kulturu sevı yoılaı ve otılarda şuıırlu bır lıale gelen bugunluk yalnız ^eklın estetıkıdır Buıı dan dolayı Garplılaşma temayullerı huıu/ pek sathıdn Bu meselc, Şark ve Garp kulturlerının mucadelesınden başka bır şey değıldır" Bu gorus,, Muderrıs Şeref Bey'ın "Tek nıkte Gaıplılaşmakla ıktıla 1111 etmelıyız, yoksa kulturdc de mı garplılaşmalıyız •)" (Fl I s 111) sorusuyla bırlıkte ele dlındı gında, yukaıda değındıgım Tanzımat ve Me^rutıyet avdınlarının geleneksel sorıın larına donulmu^ olduğunu bır ke/ daha goruruz Hele hele Ferıt'ın "Garphla^nıa temayulleıı pek sathıdır" sozu, Batı nııı/ı ğının Furkıyc'ye gırış ve Batı ensturumanlarının ılk kullanüı^ tarıhlerı anımsandı ğında, Feııt'ın bu sathılık ıddıası Iıaylı kı ijisel ve sorgulanabılır bır suçlama olarak gorulebılır (Bk Toprak, Z "Tan/ımat ve (, aj^da^ Turkıye", Ibplum vc Bılım, sa y , 4647, 1989) Halıt Zıya'nın Ferdı ve îjuıekası adlı romanının küjderınden Ha ter, ozel muzık dersleıı almaktadır A^k 1 Memnu'da Behlul'un Batı mıı/ıg'ı lıakkın da deıın bılgısı ve kulturu vardır Uınek ler çoğaltılabıhr Şunu soylemek geıekır Peyamı Safa, Fatıh/Harbıye'de asrıle^me soıunsalına bakarken çıft dcğerlı (ambıvalent) duştın celer, yargılar gelıştırır Orneğın Şınası, Nerııııaıı ın " Lvlendıkten sonra bıı sıne mava bıle gıdemeyecek mıyım?" sorusunu "Ben solta değılun" (1 H, s 85) dıye yanıt larken, Fuıkıye muhafazakârlığının ve dındarlığının bunyesınde her /aman sınır ıhlalı olaylarına yol açan bıı aşırılık durumunun varlığına ya da aşırılık olasılığına üjaıet etmı^ olur Ferıt, *jark ıle Garp ara sinda hır dıyalog gereklılığıne daha ku ramsal du/lemde vurgu yapar "Şark vc Garp, msanlığın kulçesını tesjal edcrler 'jaık ve Garp, mutcvasıl kaplardakı su gıbı bırbırlerının eksık Uıatlarını tamamlamak suretıylc, heııı bugunku muthış kultur buhranını halledecek hem de yenı terkıp leıe doğru gıdcceklerdır" (FH, s 114) Fe ııt Fatıh/Harbıye'den 17 yıl sonra yayım lanacak olan Furk Inkılabına Bakı^lar'ın ya/arı Peyamı Safa'nın "rıyazıles,mek", "sı tele^mek" ve "mıstıklık" kavramları çerçe vesınde yorunıladığı sente/ du^uneesını oncelıyor gıbıdır Ama, Ferıt'ın Turk mu sıkısının "Avrııpalılaşmaması" geıektığını sdvunurken gclırdığı argumanlar, bugunku bılgı donanımımız açısından bakıldı ğında , tumııylc oryantalıst bıı tavır sergı ler I erıt, alaturkayı doğıudan doğmya I ransı/ muzık eleştıımenı "O]en Borel"uı ağ/ından savunnıaktadır (FH, ss 114/115) Turk muzıkologlaıı ve eleş boğulan Nerıman, kendısuıe sevgıyle yak laşan babasına "Baba ben baloya gıtmeye cektıın Gıtmeyecektım GulterL de soy ledım Ben alçak dcftılını, baba Ben al çak değılım" tçı rahatlayan 1 aı/ Bey taksıyle Fatıhe donerken Nerıman ın evlenmek ıçın uç beş ay beklcmcktuı vazgeçtığını oğrenen Şınası ve aklında hep ıntıhar eden Rus kı zınm "Ben bır alçağım" çı^lıj^ı yankılanan ve çoktan "halıs Turk mahallesı" [ atıh'e ve Şınası'ye donnıeye kaıar vermıs^ olan Nerıman, "I atılıın sımsıvah buyuk ijiltesı ustunde, ar7ilar buyuk lıırslaı, ınsanlaı hayvanlar ve tasjar, yekpare bır kulçe ha lınde, sızmı^ gıbı dıı ılmeyecekmii; gıbı uykuda" (FH, s 121) olduğu cvlerıne gı derler Roman da Faı/ Bey'ın okumaya çalıştığı Gazalî'nın sozlerıyle sona erer "Harp bıttı Maktuller harp meydanında yatıyoı Bulun çiğiıklar ıstırap ve kın çiğ lıkları sustıı I k r bcsjerî kasııgayı takıp eden sukut, bııtun bu ^eylerın ne kadar boş olduğunu ne ıyı gosterır" TARTIŞMA VE ÇATIŞMALAR 4. Romanın dışında bır ıkı s,ey daha soyle mek gerekıyor Gununıuz fuık tcıplıımu nun entekktULİler aıasındakı siyasal/kul turel tartı^nıa ve çatışmalarına bakıldıgın da, sava^ın bıttı £1111 one sıırmek kolay gorunmu yoı Aıadan74 vıl geçmış olnıa sına rag'nun Fa tıh/Haıbıye'nııı alt katnıanında vatan leiııel te orık sorunlar ve ıdcolo|ik/polılık tciLihkı gcıgın g ^ ^ ol ırak varlıklaıını koıu yorlaı i atıh/1 larbı ye'ıle Furkı yt'nın modcrn k^me soıunsalı nı alatıııka/alat langa musıkı so runu çeıçevesın de taıtışan ve alatıırkadan ya na tavır kovan Peyamı Sala nın ıomaıun vavım lanmasından kısa bıı suıe sonıa, alatur kaya ^ıddetle saldırdı^ını da anımsalıııak gerekır 1934te Halta dergısının 3^ mu sayısında, ımzasız ama PSafa nın ya/dığı na kesın gozuyle bdkılan "Bı/e Nasıl bıı Musıkı Lâ/ımdır 1" başlıklı vazıda ^ovle denılmektcdır "Gazı nın butuıı nııllı dı leklere nııhrak olan guı scsi bugun yıı/ıı muzu ağaılacak bıı musıkınıı/ olmadıgını teblığ ettı" Ya/ıda, Atatmk'un bu u\aıı sından sonra tçii;lerı Bakanlığı'nın tavsı yesıyk Aııkaıa vc Istanbul radvolarının "hasta ınıltisıne" ben/ıtılen alaluıka mu zık yayınlarına son VLrılnıesı de des teklenmektedıı Peyamı Sata bu tavrını yaijamının sonuna kadar surdurmu^, Lâ ıka Karabey gıbı musıkı^ınaslaıla tartış malara gırmıştır Kuijkusuz romancı "bı 71 buyuk ruyalar ve kahramanlıklarla do lu, yuksek planlara ve Allah'a bağlı taııhı mizın ruhuna ve geleneklerıne" bağlı ka lacağımızı soylemı^tıı ama, klasık Turk muzığıne I atıh/I larbıye'dekı kadar seve cen bakmadığı one surulcbılır Belkı de, Klasık Turk musıkısının bu meyhane muzığıne donu^meye başlamış olması romaneıyı tedırgın etmış Konunun ayrıntılı bıçımde araştırılması hcrhalde yararlı ola caktır Alkım Ydyınları, Peyamı Safa'nın yapıt larını yayınılamayı surdurdukçe, benzer konulara rastlanatağını ve romaııunın dusuncelerinın eleştuel bır okumasına yol açacaktır dıye du^unuyorum • FatihHarbiye/ Peyamı Safa/ Alkım Yayınları/ 160 s K İ T A P SAYI 80 2 DERİN BİR HUZUN Bomboş Fatıh/Haıbıyc ııanıvayında eve donerken, çantasından çıkardıgı ayna sına baktığında, go/lerınde "bıra/ evvel deıı kalma derın bır huzıın" (1 H, s 99) goıur "Ayna ona, kuıdı ^ııuıundan daha kuvvıtlı olarak, deıunî ha\atını aksettır mıijtu" Tarmvayın dolduğunu lalan du yumsamayan Ncrıman 111 du^unteleııne tek bır cıımle kaıışmaktadır, Rus kızının cumksı "Ben bır alçagım" (FH, s 100) Neııman tramvayda Macıt c rastlaı ve genç aılam Galatasarav da mdıkten sonra onu bııduıbıtc samımıyetsı/ bulur "Ma cıt ş.ımdı ona uzak bır hıkâyc gıbı" gcl mektedır "Gunduz, ne ijiddetlı bır ıhtı rasla Bevoglu'na çıktığınt, vorulmadan kaç mağaza dolaştığını hatırladı ve hayret ettı Baloya gıtmeyı s^ımdı ıstemıyordu" ( l U s 104) Anlatıcı, ondakı bu anı değı şımı betımlerken, "ne buyuk bır arzu ıle ıstcdıgı ijeyleıden ne kuçuk scbeplerle nefret ettığını", bıınun "adeta oııun şahsı yetını oren esaslı ruhî haslet okhığunu" soyleyerek okura guvetue venr Ncrı man'ın gozunde balo "artık menedılen bır gunahın cazibesını tamamıyle kaybetmış tır" (I H, s 105) Sarraflaıda Komısyon cularda balo gıysılerı ıçın para arayan ba bası I aız Beyın "bu parayı bulmamı^ ol masını temennı etmektedır" (1 H, s 104) Tramvayda balo duşuncesınden ve Ma ut'ın çekımınden neredcyse kurtulan Ne ıınun, "ıstekleFatıh'egıtmektedır" (FFI, s 105) Pevami Safa nın yapıtları yayımlandıkça romancının dusuncelerinın eleştlrel okumasına da vol açacaktır Yukarıda, Af rodıt davası nda Peyami safa, 1940 tıımenlerı, son keıtcde Ferıt'e guvenılır gelmtmektedıı gorukluğıı kadarıyla Ama larklı kulturlerın çatı^masına ılış kın bu taıtışma, Şınası'nın sarl ettığı bır so/ dolayısı\la /aten ıuhsal gerılım ıçınde bulunan Nerıman u/erınde beklenınedık bu etkı yapar Şınası, bıçım/bıçem soııınu u/eııne konııs.ulıırkcn, arava gııerek, "şe kıl dıışkunluğu ba/ı kı/larımızı zuppeki} tınyor" (FH, s 112) Nerıman, "doğru dan doğruya kendısıne yapıklığını" anla dığı "bu hucumun kar^ılığını tehır etmek mecburıyctıyk kendını tutarken" Şınası daha da sertleşır "Sade /uppele^tırmı vor, sııkııt ettırıyor" (FH, s 112) Kendısı ne "saçının bırkaç telı koparılmış" gıbı gelcn Nerıman, uzlaşmaya, Fatıh'e don meye karar verdığı bır psıkolojı ıçmdey ken uğradığı suçlamanm etkısıyle, toplantının kendısıne "ağır bıı ders vermek uzerc" duzenlendığı vehmıne kapılır ve bır den gunlerın ıçınde bırıktırdığı ofkelerın, teredtlutlerın, ıtıraz ve kabııl duygularının etkısıyle kar^ı saldıııya geçer "S17 bır al çaksınız Sen ve babam ve sızın gıbı duşu nenlerın hepsı Hıçbırınız benı tanımıyor SUHU7 Ben de artık sizı tanımıyorum Artık aranı/da bulunmayacagım, hıç hıç , ^ımdı gıdıyorum, anladınız mı 5 Şımdı, hemen kar!)iya, Bcyoğlu na Anladını/ mı "* Ben /uppeyım, sahteyım, tahılım, ben sukut etmışım" FH, s.117). Hı<,kınklan 1n C U M H U R İ Y E T