Katalog

Tarih, Heterodoksi ve Babailer', 'Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vak'ayi Şeriye', 'Sabah Rüzgâri: 'Ene'l Hakk' Dedi Nesimi', 'Dönüyordu: Bektaşilikte Zaman Kavramı' adlı araştırmalarıyla tanıdığımız Reha Çamuroğlu, 15. yüzyılın son, 16. yüzyılın ilk yıllarına bu kez, 'Tsmail' adlı romanıyla uzanmış. ONER YAGCI amuroğlu'nun 'Yedi derviş bir postta oturur, iki hükümdar dünyaya sığamazmış' bicimindeki Iran atasözünün tarihsel gerçekliğinden yola çıkarak oluşturduğu 'lsmail' bir ustalığın ürünü. Tarihsel romancılıkta önemli bir başarının habercisi olan roman, bu dönemin Osmanlı Safevi ilişkilcriylc, tarihsel olaylarıyla, tarihsel loşiliklcrinin ve 14871524 arasındaki 37 yıllık bir 'Şah' yaşamının aktanlmasıyla ortaya çıkmış. O döncmdc yüksclen bir 'Osmanlı Imparatorluğu' vardır: Eatih Sultan Mehmet'in Istanbul'u alması ve Osmanh'nın başkenti yapmasından sonra ticaret, sanayi, tarımdan alınan vergilerle Osmanlı sa rayı güçlenmiş; fetih siyaseti egemen siyaset olmuştur. Batıda Balkan egemenliği sağlanmış, Makcdonya, Sırbistan alınmıs,, Macaristan sınırlarına dayanılmıştır. Doğu'da Akkoyunlularla yapılan Otlukbcli'ndeki savas,, Kapıkullarının Avrupa'da geliştirilen ateşli silahları ustalıkla kullanmaları sonucunda üsmanh'nın yenilgisiylc sonuçlanmıştır. Karaman Beyliğ'ne son verilmis,. Bayezıt dönemindeki durgunluktan sonra da Yavuz Sultan Selim'ın padişahlığında Osmanlı ordusu Doğu Seferine çıkmıştır. Acılın kapılar şaha aidelim' içindedirler. Göçer Türkmenler, tarikat aşkıyla, şeyh aşkıyla, gazaya koşma aşkıyla Şahlarına giderlerken aynı zamanda Osmanlı'nın denetimlerine, şehirlerine, şeri atı ve Osmanlı yasalannı uygulayan kadıların atanmasına; koyun, yaylak, kıslak vergileri konıılmasına, yerleşikliğe zorlanmalarına karşı bir tavır almaktadırlar as lında. Osmanlılarla Safeviler arasındaki kavga Türklran kavgası değil, devlet y;ı salarının ve şeriatın ağır bastığı bir merkezi imparatorluk düzeniyle yeni bir dinsel ccvrede bütünleştirilen Türkmen gücüne dayalı coşkultı bir harcketin kavgasıdır. 'lsmail', asıl olarak bu kavganın romanıdır. Desenler ve haritalarla, özenli tasarımı ve grafik düzeniyle biçim olarak da özenli bir çalışmanın ürünü olan 'îsmail', 'Kcndi içinin aynasına bakan' bir Pir'in, I'ekelü 1 laydar'ın biliciliğiyle vurgulanan 1487'deki bir kutlu doğumla başlıyor. Safevi Şeyhi I laydar'ın karısı, Akkoyunlu Uzun Hasan'ın kızı Marta biroğlan çocuğu doğurmuştur. Atası, 'gerçeğin özünü, gizlisini, saklısım arastıran, bilen Batıniye adıyla anılan' Imam Cafer'in oğlu olan Haydar, doğacak çocuğuna aylardır bir ad aramaktadır. 'Düşman burcuna dikilmiş bir bayrak, kurmak istediği düzeni geçmişle bütünleştiren, köklerine götüren bir sembol' olmalıdır bu ad. 'Dönüp dolaşıp geri gclen bir ruh gibi bir etki yaratmalıdır. Doğu inancın düşınanlart da adın karşısında tetieden tırnağa titremelidir.' Haydar, 'oğlumun adı lsmail olacak' der. lsmail büyü yeeek; üç yüz kadar dcrvi^in kurduğu bir gönül kalesı olan ve yıllar gectikçe Türkmenlerin benimsediği bir nıerke/ lıaline gelen Erdebil tek kesinin şcyhi olacaktır. Büyükbabası Şeyh (Aİneyt döneminde Safavilik, artık bir ta rikatın adı değildir' ama nc olduğu konusunda da kiımenin bir düşüncesi yoktur. 'Zulümden kurtulmak isteyen, boyun eğınek istcmeyen Türkmenler' akın akın ürdebil'e gelmektcdir. 1460'ta Şirvan Şahı ile sava^ta ölen Şeyh Cüncyt'in oğlu Hay dar, doğar doğmaz Şeyh ilan edilır. 9 yıl Akkoyunlu sarayında kalıp Arapca, Farsça, Kürtçe, Türkçe, çağın ner türfü bilimı ve savaşçılık öğrendİKten sonra Hrdebil'e gelip postuna oturur. Gönlü aşka ve tasav vııfa yönelir. tki kimliğindcn niri Şeyhlik, biri Je Salaevi ordusu başkomutanlığıdır. 1488'de Akkoyunlularla savaşta bir oka hedcf olur, sonra başı kesilir. "Allah'ın kendisine bahşettiği bir özellik unutma mak' olan lsmail, ağabeyi Sultan Ali'nin yiğitlikleriyle büyür. Ağabeyi ona, 'eksiktin tamamlandın. Artık bir bütünsün... Yüzünü güncşe dön ve güneşin battığı yerden çekin... Sırrı olmayan tarikat olmaz. Her pir yeni sırrı bulmalıdır" deyip Şeyhliği ona bırakır ve savaşa, ölüme gider. îsmail için saklanma günleri basjlamıştır. Yıllar geçer, Necm adlı bir Hurufi kuyumcuyla dostluğu başlar. Nesimi'yi tartışırlar, 'kalemle kılıcın hangisinin keskin olduğunıı, zulmün ne demek olduğunu, nasıl ortadan kaldırılacağını...' Necm, kararını verir. 'Zulüm yok olamaz. Kimse bu dünyadaki zulmü yok edcmez.' ceği, düşmanların hiç tüken mediği, tskender'in abı hayat masalı. Şcytan'ın lanetlenmesi gini trajedilerin işjcndiği, tartışıldığı bölümler, romana ayrı bir boyut ve sürükleyicilik katıyor. Örneğin lsma il'in, "Yoksulluk zulme benzer. Yoksulluk zubn üretir bilmez misin Necm?.. Yoksulluğu kaldırmadan zulmü nasıl kaldırınm?.." sorusuna Necm'in yanıtı, aynı za Reha Çamuroğlu 'ndan "Ismaü" Ç Tarihsel romancıiıkta önemli bir başannın habercisi Reha çamuroaiunun romanı. Aynı döncmdc Doğu Anadolu vc Batı Iran'da yaşayan Türkmenlerin birleşmcsiylc olıışan Timur Imparatorluğu'nun bölünüp zayıflamasıyla egemenliğını tran'a doğru (Azerbayean, Kafkas Dağları ve 1 lorasan'a) uzatıp Batı Asya'nın en büyük devleti olan Diyarbakır merkezli 'Akkoyunlular' devletinin yıkılmasıyla da 'Safevi' devleti yiıkselmektedir: Bir tarikat şeyhi sülalesi olarak Osmanlı Devle ti'nin Kuruluş yıllarına kadar uzanan Safcvilcrc adını vcrcn Şeyh Safi, Osman Bey'in çağdaşıdır. Erdebil'de derin tasav vuf bilgisiyle ün salmıjjtır. Osmanoğulları bcyliktcn sultanlığa geçerken Safevi şeyhleri dc rarikatlarını özellikle Azerbaycan, Kalkaslar, Doğu Anadolu bölgele rindeki Türkmenler arasında yaymışlardır. Sultan Murat'ın çağdaşı Şeyh Cüneyt tarikatına siyasal bir yön vermeye çalışmış, Akkoyunlu Padişahı Uzun Hasan'dan destek almıştır. Uzun Hasan'ın kızkardcşiyle evlenerek Akkoyunlarla akraba olan Şeyh Cüneyt, tarikat şeyhliğin den savaşçı dervişliğc geçmektedir. Onun 1460ta ölünıünden sonra şeyh olan oğlu F laydar da akıncı gazı dervişliği sürdurmüştür. Akkoyunlular ülkesindcki Türkmenler arasında da saygın yerleri ve çok taraftarı olan Safeviler, Uzun Hasan'ın ölünıünden sonra Şeyh I laydar'ın oğlu Şeyh îsmail'in 1501'de Akkoyunlu ülkesine egenıen olmasıyla devlet olarak tarih sahnesinc çıkarlar ve Şeyh lsmail artık 'Şah Ismail'dir. 15()7'de Diyarbakır'ı, er tcsı yıl Bağdat'ı alıp 1 lorasan'a kadar uzanan koca bir ülkenin hükümdarı olur. Anadolu, Azerbaycan, Irak ve lran'ın Türkmen boyları yalnızca bir hükümdar değil, Tunrısal bir gücün de temsilcisi ola rak bağlanmışlardır şahlarına. AnadoluAzcrbayean Türkmenlcrinin Kızıl keçe külahları Safevi taraftarlığının sembolüdür ve Kızılba!} diye bilinen Türkmen Alevileri Erdebıl Şeyhleri ile sıkı ilişkiler SAYFA 8 8alevi devtothıhı yükselşi a sen kalmayagör / Çünki kimseye kalma dı sana yar değil." 1499'da gizlenme yılları biter vc Erdebil'e döner, zaman gelmiştir. "Hayatım uykuda geçti" diye anlatır Nccm'e: "Rüyalanmua Nesimi, Fazullah, Sabbah, lsmail, Attar, dedem Cüneyt ve atam Haydar dolaştı. Ne öğrendiysem bu rüyalardan öğrendim. Bunların kımi kılıçla, kimi ateşleöldürüldü. Kiıni dc bir av hayvanı gİDİ kovalandı, ka> gizlenmek zorunda bırakıldı. Artık eğin bu oyununu oynamayacağım. Av bitti. Şimdi av benim. Hepsi için avcı benim... r.rdcbil'e yerleşirler. Krdcbil dolup ta^ar. Şarap yani 'Kızıldeli', 'muhabbetin clil cözücüsü, gönüllerin kilidinin anahtarı, ilahı aşkın sarabının bu dünyevi köprüsü ne güzel bir muhabbet arkadaşıdır" Şeyh'in sofrasında. Sıvas, Tokat, Amasya, Dulkadır, Karaman, Toroslar, TekeTürkmenlerı Şeyhin yanına gelmekte, Safevi ordusuna katdnıaktadır. îsmail, Şirvan Şahı'ndan intikamını alır. Akkoyunlular taht kavgasındadır. Safevi ordusu büyü yerek şenirlere girmekte, teslim almaktadır. Îsmail'in emriyle kırımlar yapılır. 1501'dir, îsmail 14 yaşındadır, Tebriz'e gircrler; 'sakin, mağrur ve ihtisamla.' Safevi devleti kurulmuştur ve Şah Îsmail'in ilk buyruğu okunur: "Tebriz bundan böylc Safevi devletinin taht şehri olacaktır.Yüce Allah'ın yeryüzündeki kanıtı Şah lsmail efendimiz adına para kestiri lccektir... Bundan sonra tüm camilerde ezan Ehlibeyt dostlarının okuduğu şekliyle okunacaktır..." Ve korkunç bir kırım. tsmail'in yaşamındaki, babasının kafasının getirilmesi, annesinı idam ettirmesi, Tebriv. deki binlercc insanı yok eden katliam gibi olaylaıia zaferin ne olduğu, /ıılmtı kaldırmanın nasıl gerçckleşcbilc Yoksulluk zulm üretir... manda Şah'ın da sorgıılanmasıdır: "Sadc ce Tcbriz'den yoksulluğu kaldırmaya biJc tüm hazinemiz yetmez." Yoksulluğun nedeninin ordulara yapılan harcamalar olduğunu söyleyen o çağın bilgesi Necm'in dü şünceleri, çağımızda bile süren savaş barış ikileminegetirilen en doğru yorumlar dan biridir. Safevi düzenindc Türkmenler, memurlar, mollalar, dedcler, herkcs mut ludıır. Necm de mııtludur. Çünkü tsmail daha çok yazmakta, okumakta ve Necm iletartışmaktadır. 1510'daOzbek ordusu nu, 'Yeşilbaslar'ı da yenip Horasan'ı ülkelerine katarlar, artık I Itndistan yolu açıl mıstır. Trabzon'da ise bir 'Atmaca', 'Şehzaclc Selim', Osmanlı tahtına hazırlanmakta ve îsmail'in büyüyen dcvletini gözlemektedir. Teke ilinde Karabıyık Hasan Halife'nin oğlu 'Şahkulu Sultan' ayaklanır, Osmanlı yı bozguna uğratır ve ayaklanması ycter li desteği bulamayınca 'Şah'a gidelim' deyip Tebriz'e yönelir. On beş bin müridiy le Tebriz'e gelir. Şahkulu orada görtlüklerindcn sonra şu düşüncelcrini aktarıı: "Hiçbir şah bir ülkede iki şah istemez, as lına bakarsan bir dünyada iki şah istemez." Şahkulu, ikrarından dönenlerden değil dir, îsmail'se kararını vermiştir: "Bu piri al götür, yok et. Kimse görmesin, kimse de duymasın. Halifemizdir, ona göre davran..." der bir adamına. Çünkü ona görc Şahkulu zamansız ayaklanmıştır ve Os manlı'nın hışmını çekmiştir. "Şahkulu Sultan'ı ogün otağa giıdikten sonra bir daha gören olmadı. Yalnız o gün, on iki Tekelıı kadın on iki çocıık doğurdular. Adları Şahkulu konufdu." 1512'de Osmanlı tahtına Yavu? Sclinı oturur. Sclim Anadolu halkma yönclik yoklamalaryaptıııp Kı/.ılbaşları saptar, ar dından ulemadan 'Kızılbaş öldürmenin caiz olduğu' letvasını alır, Ycniçerilerdeki K İ T A P S A YI "Şah'a*telnı" lsmail kılıca da şiire de vurur kendini. "Şiir zihnini ve gönlünüyormakta, kılıçsa kirletmektedir" lsmail'i. '1 latayi'dir şiirIcrindc. 'Şah I latayi' tnahlasıyia bilııiğimiz şiirlerin s,airi olacaktır ve onbinlerce insana "Şah'a gidelim" dedirten bir çığın yar.ıtıcısı... "Ev Hatayi bu cihan miilkünc C U M H U R İ Y E T 4 86